( दि. २६ एप्रिल २००२ रोजी दै. सकाळच्या लक्षवेधी पुरवणीमध्ये प्रकाशित झालेला विशेष लेख.)
टायटॅनिक लायनर... जगात आजपर्यंत बांधण्यात आलेले सर्वांत मोठे जहाज... आठशे फूट लांब, तीन हजार लोकांना वाहून नेण्याची क्षमता असणारे हे जहाज हिमनगावर आपटले आणि बुडाले. पुरेशा जीवरक्षक बोटींअभावी त्यातील हजारो प्रवासीही बुडाले. हा इतिहास सर्वांनाच माहीत आहे. १९१२ मध्ये घडलेल्या या दुर्दैवी अपघातास या आठवड्यात ९० वर्षे पूर्ण होत आहेत. परंतु ही दुर्घटना घडेपर्यंत किंवा त्यानंतरही आजतागायत बऱ्याच लोकांना एक गोष्ट माहीत नाही की, ही दुर्घटना घडण्याच्या १४ वर्षे आधीच या घटनेचे भाकित विस्मयजनकरीत्या वर्तविण्यात आले होते... तेही एका पुस्तकाच्या माध्यमातून...
मॉर्गन रॉबर्ट्सन हा कोणी एखादा भविष्यवेत्ता नव्हता किंवा धर्मोपदेशकही नव्हता. बऱ्यापैकी पार्श्वभूमी असणारा तो एक अमेरिकन खलाशी होता, ज्याने आपल्या तुटपुंज्या शिक्षणाच्या आधारावर मोठ्या लेखकाचा आव आणला होता. आयुष्यभरात एखादेही ध्येय साध्य करणे त्याला शक्य झाले नाही. त्याने लिहिलेले अवघे ९६ पानी पुस्तक, ज्याला कादंबरी म्हणणेही धाडसाचे ठरावे, ते साहित्यिकदृष्ट्या अत्यंत निकृष्ट दर्जाचे होते. सरधोपट मागनि त्याने हिमनगाशी टक्कर झाल्यानंतर एका बोटीवरील प्रवाशांचा मृत्यूशी मुकाबला मांडला आहे. तरीही याच कारणांमुळे त्याने योगायोगाने मांडलेले कथानक मात्र विस्मयकारक आणि लक्षवेधी ठरले आहे.
खऱ्याखुऱ्या मोठ्या बोटीचे नाव टायटॅनिक होते, तर १८९८ मध्ये रॉबर्ट्सनने त्याच्या कथेतील जहाजाचे नाव 'टायटन' ठेवले होते. ८८२ फूट लांबीची टायटॅनिक मानवी हातांनी तयार केलेली आजपर्यंतची सर्वात मोठी बोट होती, तर रॉबर्ट्सनची टायटन ८०० फूट लांब होती. टायटॅनिक ६६ हजार टनांचे वजन वाहू शकत होती, तर टायटनची क्षमता ७० हजार टनांची होती. दोन्ही जहाजांची क्षमता तीन हजार प्रवासी वाहून नेण्याची होती. खऱ्या टायटॅनिकमधून दोन हजार लोक प्रवास करत होते, तर, रॉबर्ट्सनच्या काल्पनिक टायटनवरही दोन हजारच प्रवासी होते. दोन्ही जहाजांना प्रत्येकी तीन प्रोपेलर्स होती आणि दोन्ही जहाजे कमाल २४ नॉटस् म्हणजे ताशी तीस मैल वेगाने अंतर काटू शकत. रॉबर्ट्सनचे टायटन सुद्धा कधीही बुडणार नाही, असेच बनविले होते. 'मानवाने आपल्या अवगत ज्ञानाचा, व्यावसायिकतेचा पुरेपूर वापर करून ही बुडू न शकणारी, नष्ट न होऊ शकणारी बोट बनविली होती, केवळ कायद्यांचे पालन म्हणून ती सोबत काही जीवरक्षक बोटी न्यायची,' असे रॉबर्ट्सनने आपल्या टायटनचे वर्णन केले आहे, जे टायटॅनिकच्या निर्मात्यांच्या मताशी तंतोतंत साधर्म्य दाखविते.
टायटॅनिकच्या हिमनगाशी धडकेपेक्षा रॉबर्ट्सनने त्याच्या कथेत ही धडक अधिक नाट्यमयरित्या घडविली आहे. धडकेनंतर टायटनची मागील बाजू हवेत उचलली जाते, मग ती एका बाजूला कलंडून बुडते. योगायोगाने टायटॅनिकची मागची बाजू अखेरच्या क्षणी प्रोपेलर्ससह हवेत उचलली गेली होती आगि त्यानंतर तिचा समुद्राच्या तळाकडे वेगाने प्रवास झाला. रॉबर्ट्सनच्या कथेतील इतरही काही प्रसंग प्रत्यक्ष घटनेशी अविश्वसनीयरीत्या साधर्म्य दाखवितात. त्याच्या टायटनची हिमनगाशी धडक मध्यरात्री बाराच्या सुमारास होते. टायटॅनिकची त्यापूर्वी केवळ वीस मिनिटे आधी म्हणजे ११ वाजून ४० मिनिटांनी झाली होती.
रॉबर्ट्सनच्या जहाजात पाणी शिरण्यास अटकाव करण्यासाठी १९ मजबूत भिंती होत्या, टायटॅनिकमध्ये त्यांची संख्या १५ होती. रॉबर्ट्सनचे टायटनही टायटॅनिकप्रमाणेच एप्रिलमध्ये बुडाले. प्रत्यक्ष घटनेच्या सुमारे चौदा वर्षे आधीच ही कादंबरी लिहीणाऱ्या रॉबर्ट्सनने, दुर्घटनेतून बचावलेल्या आपल्या कथेतील पात्रांना न्यूयॉर्कच्या धक्क्यावर सुखरूप पोचविले. टायटॅनिक दुर्घटनेतून वाचलेले ७०५ प्रवासी सुद्धा न्यूयॉर्कच्या बंदरावरच सोडण्यात आले होते. रॉबर्ट्सनच्या टायटन दुर्घटनेची बातमी देण्यासाठी न्यूयॉर्कमधील वृत्तपत्रांनी जादा आवृत्त्या छापल्या होत्या. हे टायटॅनिक दुर्घटनेच्या बाबतीत खरोखरच घडले. त्यात न्यूयॉर्क टाइम्सने मोठी बाजी मारली होती. कारण त्याचे संपादक कार व्हॅन अँडा यांनी एकूण रचनेचा अभ्यास करून टायटॅनिक प्रवासाला निघण्यापूर्वीच ते अधिक काळ पाण्यावर तरंगू शकणार नाही, असे भाकित वर्तविले होते.
या साधर्म्याखेरीज रॉबर्ट्सनच्या कथेत काही विरोधाभासही होता. कथेतील हिमनग दाट धुक्यामुळे दिसू शकला नव्हता. तर, टायटॅनिकच्या धडकेवेळी समुद्र शांत होता, तसेच वातावरणही स्वच्छ होते. त्याच्या कथेतील मुख्य पात्र एक 'मेयर' होता. हा मेयर मोडकेतोडके इंग्रजी बोलत आणि विचित्र वागत असे. प्रत्यक्ष टायटॅनिकवर इसा डॉर स्ट्राऊस यांच्यासारखे दिलदार लोक होते. स्ट्राऊस दांपत्याने जीवरक्षक बोटीवर लहान मुले व महिलांना चढवण्यास प्राधान्य दिले. ते दोघे मात्र जहाजाबरोबरच बुडाले,
रॉबर्ट्सनने अत्यंत ओबडधोबडपणे ही कथा लिहिलेली आहे. १८९८ मध्ये एम. एफ. मॅन्सफिल्ड यांच्या न्यूयॉर्क हाऊसने 'फ्युटीलिटी' नावाचे हे पुस्तक प्रकाशित केले. १९१२ ला टायटॅनिक दुर्घटनेनंतर न्यूयॉर्कच्या मॅक्युलर आणि मेट्रोपॉलिटन या मासिकांनी त्याचे पुनर्मुद्रण केले. त्यावेळी रॉबर्ट्सन जिवंत होता. या घटनेनंतर त्याची बऱ्यापैकी मिळकतही झाली. त्यानंतर तीन वर्षांनी मार्च १९१५ मध्ये वयाच्या ५३ व्या वर्षी तो मरण पावला. मात्र त्याने अखेरपर्यंत 'फ्युटीलिटी'चे कथानक कसे सुचले किंवा त्यामागील प्रेरणा याबद्दल अवाक्षरानेही माहिती दिली नाही. 'द टायटॅनिक कॉन्स्पिरसी' या पुस्तकात लेखक रॉबिन गार्डिनर आणि कॅन व्हॅन डरवॅट यांनी रॉबर्ट्सनचा 'एक हौशी गूढवादी' असा गौरवपूर्वक उल्लेख केला आहे.
