मंगळवार, २१ फेब्रुवारी, २०२३

नितळ-४: तू, तुम आणि आप...

 



('दै. नवशक्ति'मध्ये सुरू असलेल्या माझ्या 'नितळ' या मालिकेतील पुढील भाग माझ्या ब्लॉगवाचकांसाठी येथे पुनर्मुद्रित करीत आहे. - डॉ. आलोक जत्राटकर)


सोशल मीडियावर हरक्षणी काही ना काही घडामोड सुरू असते आणि तिचे पडसादही तत्काळ उमटत राहतात. यातली गंमत म्हणजे घटना किती महत्त्वाची, यापेक्षा तिचे पडसाद किती मोठे, यावर त्या घटनेचं महत्त्व अवलंबून असण्याचा हा सारा माहौल आहे. काही दिवसांपूर्वीचीच ही गोष्ट. नवी दिल्लीच्या प्रतिभा नामक एका महिलेनं मुंबईतला माणूस हा एखाद्या अनोळखीशी हिंदीत बोलताना तू किंवा तुम असं संबोधतो; आप म्हणत नाही, हे नॉट एक्सेप्टेबल असल्याचं म्हटलं. यावरुन मुंबईतल्या माणसांना बोलण्याची तहजीब नाही, अशा सुरावरुन सुरू झालेलं बोलणं, अखेरीस मुंबईतल्या बहुभाषिक आणि विशेषतः मराठीबहुल नागरिकांच्या प्रभावामुळं इथली बंबैय्या बोली विकसित झाली असून त्यातून हे घडतं, इथपर्यंत पोहोचला. खरं तर बोली भाषेवरुन आणि ती सुद्धा मुंबईसारख्या कॉस्मोपॉलिटन मेट्रो शहरातल्या नागरिकांची तहजीब काढण्याची खरंच गरज नव्हती. पण, ती काढली गेली. गंमतीचा भाग म्हणजे या पोस्टकर्त्या प्रतिभा दहा वर्षांपूर्वी मुंबईत आल्या होत्या, तेव्हाच्या अनुभवावरुन त्यांनी दहा वर्षांनंतर हे ट्विट केलं आणि वाद सुरू झाला. तिलाही हे इतकं काही होईल, असं अपेक्षित नव्हतं. पण, शेवटी खुलं माध्यम आहे हे...

हे सारे ट्विट्स वाचताना एक किस्सा आठवला तो शरद पवारांचा... पवार साहेब संरक्षणमंत्री म्हणून प्रथमच संसदेत गेले, तेव्हाचा असावा. त्यावेळी महाराष्ट्राच्या विधिमंडळातील प्रथेप्रमाणे संसदेच्या सभागृहातही बोलताना त्यांनी अध्यक्षांना अध्यक्ष महाराज म्हणून संबोधलं. असं दोन-तीनदा झाल्यानंतर सभागृहात चुळबूळ सुरू झाली. अध्यक्षांनी त्यांना समजावलं की, हिंदीमध्ये खानसाम्याला महाराज म्हणतात. त्यामुळं आपण महोदय असं संबोधावं. पवार साहेबांसारख्या नेत्याने ही बाब खूप गांभीर्याने घेतली. त्यांनी हिंदी भाषेच्या तज्ज्ञाकडून ती भाषा तिच्या वैशिष्ट्यांसह आत्मसात केली. त्यानंतर आजतागायत त्यांच्या बाबतीत संसदेत तसा अनुभव पुन्हा आला नाही. उलट पवार साहेब जेव्हा बोलायला उभे राहतात, तेव्हा सर्वच नेते त्यांचे बोलणे कान देऊन गांभीर्यपूर्वक ऐकतात, असा अनुभव आहे.

मुंबईत मराठी भाषिक नागरिक बहुसंख्य आहेत. तिथे त्यांच्या हिंदीवर मराठीचा पगडा हा असावयाचाच. आईलाही अगं, तू गं करणाऱ्या मराठी माणसाच्या मनात आईबद्दल आदरभाव नसतो, असं कोण म्हणेल? तसंच तो तुम्ही आणितुम्हाला यांच्याऐवजी तुम असं म्हणतो. इथं आप म्हणायचं असतं, हे त्याच्या गावीही नसतं. कारण बोली भाषेत तो आपण माझ्या घरी यावे, असं न म्हणता तुम्ही या नं माझ्या घरी असं म्हणतो. त्या सांगण्यानं त्याचं अगत्य अजिबात कमी होत नाही. मुळात विविध भाषिकांचं जिथं सम्मीलन होत असतं, तिथं त्यांच्या भाषेचा एकमेकांवर प्रभाव हा अगदी सहजस्वाभाविक असतो.

आता उत्तर भारतीय हिंदी भाषिकांनी मुंबईतलं आपलं मराठी बोलणं कसं भ्रष्ट केलंय, याची काही उदाहरणं इथं देतो. उल्हासनगरला साडी खरेदीसाठी गेलेल्या कल्याणमधल्या महिला त्या दुकानदाराला भय्या, ही वाली नको, ती वाली साडी दाखवा, असं सहज म्हणतात. आता हे वाली प्रकरण मराठीत कुठंच येत नाही (रामायणाखेरीज!). मग आलं कुठून? तर त्याचा उगम हा हिंदीतल्या भय्या, वो वाली साडी दिखानामध्ये असतं. मुंबईतल्या मराठी घरातल्या आईनं हाक मारल्यानंतर तिच्या मुलीकडून आले असं प्रत्युत्तर न येता आली असं मिळतं. याचं मूळही हिंदीतल्या आयीमध्ये आहे. मी तिकडे गेली, मी इकडे आली हे त्याचेच उदाहरण.

दुसरं म्हणजे मुंबईत कोणी काही म्हणत नाही; तर, जो तो बोलतो. म्हणजे मी त्याला म्हणालो, अगर मी तिला म्हणाले असं फारच क्वचित कानी येईल. त्याऐवजी मी बोल्लो, मी बोल्ली हे सर्रास ऐकू येणार आणि त्यात कोणाला काही गैर वाटतही नाही. हे सुद्धा मैं उसको बोला अगर मैं बोली या हिंदीतूनच आलेलं आहे.

सांप्रतचा लेखक हा काही भाषातज्ज्ञ वगैरे अजिबातच नाही. पण, आजूबाजूला जे भाषिक व्यवहार सुरू आहेत, त्याचा मूक निरीक्षक आहे. मात्र, ही उदाहरणे द्यायचं कारणच असं की, सहजीवनातून भाषेचा विकास होत असतो. विविध भाषांचा एकमेकींवर प्रभाव हा पडत असतोच. त्यातूनच भाषेची समृद्धी होत असते. दरवर्षी जगातील अनेक देशांमधील निवडक शब्दांची भर इंग्रजी भाषेत पडत असते. भर पडते असं म्हणण्यापेक्षा इंग्रजी अशा शेकडो शब्दांचा दरवर्षी स्वीकार करून अधिकाधिक समृद्ध-संपन्न होत चालली आहे, असे म्हणावे लागेल. आपली कढी-चपाती सुद्धा त्या भाषेने आत्मसात केली आहे. हिंदी भाषा सुद्धा तशीच अत्यंत लवचिक आहे. फार खळखळ न करता विविध शब्दांमध्ये मोजके फेरबदल करून ते ती स्वीकारते. भाषेची लवचिकता जितकी अधिक, तितकी ती प्रवाही आणि चिरकाल टिकाऊ बनत जाते. भाषिक ताठरता आपल्याला परवडणारी नाही.

ज्येष्ठ भाषातज्ज्ञ गणेश देवी यांनी केलेल्या सर्वेक्षणामध्ये गेल्या ५० वर्षांत देशातील २२० भाषांचा अस्त झाला आहे. त्यांनी आपल्या सर्वेक्षणात ७८० भारतीय भाषांचा शोध घेतला. त्यापैकी ६०० भाषा धोक्यात असल्याचे त्यांचे निरीक्षण आहे. त्यात भटक्या समाजाची, किनारपट्टीवरील आणि आदिवासी समाजाची भाषा अधिक धोक्यात आहे. युनेस्कोच्या अस्तंगत होत चाललेल्या भाषांसंदर्भातील अहवालानुसार, १९५० पासून जगातील २३० भाषा नामशेष झाल्या आहेत. २००१मध्ये त्यांनी ९०० भाषा नामशेष होण्याचा धोका वर्तविला होता, तो आकडा २०१७मध्ये २४६४पर्यंत जाऊन पोहोचला होता. त्यातही भारतीय भाषांची संख्या लक्षणीय होती. बोली भाषांना हा धोका अधिक भेडसावतो. जगभरात बोलल्या जाणाऱ्या ७१३९ भाषांपैकी ३०१८ भाषा (४२ टक्के) धोक्यात आहेत.

ही भाषेची संख्याशास्त्रीय चर्चा करण्याचे कारण म्हणजे आपल्या बोली जपणे, आपल्या सर्वच भाषा समृद्ध करणे ही नागरिक म्हणून आपली जबाबदारी आहे. आज जगाच्या पाठीवर काही भाषा बोलणारे अवघे एक-दोन लोक राहिले आहेत. ती भाषा त्यांच्याबरोबरच संपणार आहे. किती वेदनादायी आहे हे! आणि विविधतेमध्ये एकता हेच आमच्या देशाचे सौंदर्य असे म्हणताना आपण एखाद्या शब्दयोजनेमागील सहजभाव समजून न घेता थेट त्यावरुन गदारोळ उठवतो, हे त्याहून वेदनादायी नव्हे काय?


गुरुवार, १६ फेब्रुवारी, २०२३

‘बिग डाटा’चं करायचं काय?




('दै. पुण्यनगरी'च्या कोल्हापूर आवृत्तीचा आज दि. १६ फेब्रुवारी २०२३ रोजी २०वा वर्धापनदिन... या निमित्ताने 'इंटरनेट क्रांतीची पंचपदी' ही फाईव्ह-जी युगाचा वेध घेणारी विशेष पुरवणी प्रसिद्ध करण्यात आली आहे. या पुरवणीमध्ये प्रकाशित झालेला लेख खास माझ्या ब्लॉगवाचकांसाठी येथे पुनर्मुद्रित करीत आहे. - डॉ. आलोक जत्राटकर)


बिग डाटा हे मानवी इतिहासातील पुढचं पाऊल खरंच, पण... पण डाटाची उपलब्धता ही आपली समस्या नाही, तर त्याला (बिग डाटा) समजून घेणं, हा आपल्यासमोरचा खरा प्रश्न आहे.– नोआम चॉम्स्की

नोआम चॉम्स्की हे आजच्या काळातील एक महान चिंतनशील विश्लेषक. त्यांनी अमेरिकेतील एमआयटी येथे झालेल्या एन्गेजिंग डाटा या विषयावरील परिषदेमध्ये उपरोक्त उद्गार काढले आहेत, जे आज आपण फाईव्ह-जीच्या युगात प्रविष्ट करीत असताना मानवी समुदायाला तंतोतंत लागू पडणारे आहेत.

आजकाल डाटा एव्हरीव्हेअर अशी परिस्थिती आहे. आपला अखिल भोवताल डाटाने व्याप्त आहे. बिग डाटा उपलब्ध आहे, तो आपल्याला पूर्णतया एक्सेसिबल आहे. त्याचा वापर आपण मानवी समुदायाच्या भल्यासाठी निश्चितपणानं करू शकतो. मात्र, चॉम्स्की यांनी याच परिषदेमध्ये आणखी एक महत्त्वाचं विधान केलं आहे. ते म्हणतात- कोणतीही राजसत्ता असो की गुगल, अॅमेझॉनसारखी अर्थसत्ता, त्या या काळात उपलब्ध असलेल्या तंत्रज्ञानाचा पुरेपूर वापर करून लोकांवर नियंत्रण ठेवणं, आपलं वर्चस्व प्रस्थापित करणं आणि ते अधिकाधिक मजबूत करत नेणं, यासाठी त्याचा निश्चितपणानं वापर करतील.

बिग डाटा समजून घ्यायचं तर आपल्याला एका भव्य अशा ग्रंथालयाचं उदाहरण घेता येईल. या ग्रंथालयातील ग्रंथांमध्ये ज्ञानाचा प्रचंड साठा आहे. मात्र, जर आपल्याला नेमकी कोणती माहिती हवी आहे, याविषयीच जर आपण अनभिज्ञ असू अगर संभ्रमित असू, तर सभोवताली असणारा प्रचंड ज्ञानसाठाही तिथं निरुपयोगी ठरेल. नेमकी हीच गोष्ट आपली डाटा वापराच्या बाबतीत होते आहे.

आज फाईव्ह-जी डाटावहन तंत्रज्ञान येत असताना त्याच्या क्षमतांची जाहिरात कशा पद्धतीनं केली जाते, हे पाहिलं तरी वरील गोष्ट स्पष्ट होईल. फाईव्ह-जीची डाटावहन क्षमता ही साधारण २० जीबी प्रति सेकंद इतकी आहे. आता हे स्पष्ट करताना असं सांगितलं जातं की, ८-के (साधारण ३५ मेगापिक्सल) रिझॉल्युशनचा चित्रपट तुम्ही एका सेकंदात डाऊनलोड करू शकाल किंवा ४-के क्षमतेचे चार चित्रपट किंवा फुल्ल-एचडी क्षमतेचे आठ चित्रपट एका सेकंदात डाऊनलोड करू शकाल.

१९८०च्या दशकापासून आपण माहिती तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीचे एकेक टप्पे सर करीत आज फाईव्ह-जी तंत्रज्ञानापर्यंत येऊन पोहोचलो आहोत. त्यामध्ये पहिल्या पिढीत (१९८०) अॅनालॉग आवाज तंत्रज्ञान, दुसऱ्या पिढीत (१९९०) डिजीटल आवाजाचं तंत्रज्ञान (सीडीएमए), तिसऱ्या पिढीत (२०००) मोबाईल डाटावहन (सीडीएमए-२०००), चौथ्या पिढीत (२०१०) मोबाईल ब्रॉडबँड तंत्रज्ञान (४-जी एलटीई) आणि आता पाचव्या पिढीतील तंत्रज्ञान या सर्वांपेक्षा डाटावहनाची प्रचंड गतिमानता घेऊन अवतरले आहे. चॉम्स्की यांनी म्हटल्याप्रमाणे राजसत्ता आणि भांडवलदार नफेखोर अर्थसत्ता त्यांच्या स्वार्थासाठी या तंत्रज्ञानाचा पुरेपूर लाभ घेणार आहेतच. किंबहुना, फोर-जी आणि फाईव्ह-जीच्या सीमारेषेवर असतानाच आपण त्याचा अनुभव घेतो आहोत.

या काळात व्हिडिओ स्ट्रिमिंग व गेमिंग या क्षेत्रांतील कंपन्या आणि अॅप्सनी आपला खूप मोठ्या प्रमाणात विस्तार केलेला आहे. मनोरंजनाच्या नावाखाली लोकांना, विशेषतः नव्या तरुण पिढीला अक्षरशः वेठीला धरले आहे म्हणावे, अशा पद्धतीचे जाळे त्यांनी आपल्यावर टाकले आहे. आपल्यापैकी प्रत्येकजण त्या जाळ्यात कमीअधिक अडकलेला आहे. सर्जनशीलतेला कमी आणि लिपसिंक व मिमिकींगला अधिक प्राधान्य देत रिल्स तयार करण्याच्या सुविधा प्रदान करीत त्यामध्ये या पिढीला गुरफटून टाकले आहे. खरे तर, तंत्रज्ञानाने माणसाच्या सर्जनशीलतेला अधिकाधिक संधी देऊन त्याच्या सर्वंकष विकासामध्ये योगदान द्यावे, अशी अपेक्षा करणे रास्त आहे. मात्र, प्रत्यक्षात माहिती तंत्रज्ञानाची क्रांती हे माणसाचे जगणे सुलभ करण्याच्या नादामध्ये त्याच्या बुद्धिमत्तेलाच आव्हान देते आहे की काय, असे वाटण्याजोगी परिस्थिती सध्या निर्माण झाली आहे.

पूर्वी जेव्हा टेलिफोनचे आगमन झाले होते, तेव्हा प्रत्येक माणूस किमान शंभर ते दीडशे फोन नंबर लक्षात ठेवू शकत असे. आज मोबाईलच्या जमान्यामध्ये स्वतःच्या कुटुंबियांचा नंबरही लक्षात ठेवण्याची गरज भासेनाशी झालेली आहे. हेच इतर बाबतीतही होऊ लागले आहे. आज आर्टिफिशिअल इंटेलिजन्सचे युग सुरू झालेले आहे. क्षणोक्षणी सभोवताली निर्माण होणाऱ्या आपल्या डाटाचे प्रोसेसिंग हे ए.आय. तंत्रज्ञान करू लागले आहे. भांडवलदार कंपन्यांच्या नफ्यासाठी त्याचा वापर करून घेतला जातो आहे. तुम्ही-आम्ही आज व्यक्ती अगर माणसे न राहता त्यांच्या दृष्टीने डाटाचे तुकडे आहोत. माणसापेक्षा त्याच्या डाटाला आणि त्या डाटाच्या माध्यमातून त्याच्या क्रयशक्तीला मोठे महत्त्व आलेले आहे. माणसाच्या माहितीच्या खरेदी-विक्रीचा हा जमाना आहे. आणि ऑनलाईन माहिती देवाणघेवाणीच्या या जमान्यात आपल्या स्मार्टफोनमध्ये जितकी म्हणून अॅप्लीकेशन्स असतील, त्या सर्वांकडे आपल्या फोनमधील सर्वच प्रकारची माहिती जसे की, फोन नंबर, फोटो, व्हिडिओ आणि लोकेशन इत्यादी वापरण्याचे अधिकार देऊन टाकलेले असतात. म्हणजेच आपण एखादे अॅप्लीकेशन वापरण्यासाठी म्हणून डाऊन लोड करतो. ते आपण किती वापरतो, माहीत नाही; पण, संबंधित अॅप्लीकेशन निर्माता मात्र आपली माहिती हरघडी वापरत असतो, ती त्याच्या फायद्यासाठी. महत्त्वाचे म्हणजे आपण विविध पेमेंट अॅप्स वापरतो, त्या अॅप्सना आपली समग्र आर्थिक स्थिती आपण माहिती करून देत असतो. अॅमेझॉन, फ्लिपकार्टसारख्या ई-कॉम अॅप्सना आपल्या खरेदी-विक्रीच्या सवयी, आवडी-निवडी माहिती असतात. त्यानुसार आपल्याला विविध प्रकारच्या खरेदीला उद्युक्त करणाऱ्या, गरज नसतानाही भरीला पाडणाऱ्या जाहिराती आपल्यासमोर सातत्याने सादर केल्या जातात. आपल्या खिशातील पैसा हा जणू काही या भांडवलदार कंपन्यांचे अर्थकारण खेळते राहण्यासाठीच आहे की काय, असे वाटायला लावणारी परिस्थिती हे आजचे वास्तव आहे.

मानवी बुद्धिमत्ता प्रगल्भ आहे. मात्र, याच बुद्धिमत्तेने निर्माण केलेल्या ए.आय. तंत्रज्ञानाने आता त्या बुद्धीचाच जणू काही कमीत कमी वापर व्हावा, असे चॅट-जीपीटीसारखे तंत्रज्ञान विकसित केले आहे. माहितीच्या महाजालामध्ये प्रचंड असा डाटा आहे. त्याचा वापर करून एखादा लेख, एखादी कविता तयार करून तुमच्यासमोर सादर करण्याची क्षमता या चॅट-जीपीटी तंत्रज्ञानात आहे. बिग डाटामध्ये क्राऊल करून त्यातून आपण सांगितलेल्या विषयाला अनुरुप असे माहितीचे कैक तुकडे एकत्र जुळवून असा एक लेख आपल्यासमोर सादर होतो, हे आजचे वास्तव आहे. मानवाची सर्जनशीलता त्यात नाही, मात्र सर्जनशील माणसांनी यापूर्वी निर्माण केलेलीच माहिती जुळवून नव्याने सादर करण्याची गतिमानता मात्र त्यामध्ये आहे. हेही मानवी सर्नशीलतेला एक प्रकारचे आव्हानच आहे. आपण विचार, चिंतन, मनन करून एखादा लेख लिहावयाचा की तंत्रज्ञानाच्या या गतिमान वारुवर स्वार होऊन बनचुके व्हायचे, याचा विचार करण्याची ही वेळ आहे. यातल्या दुसऱ्या प्रकाराचा लाभ घेणारेच अधिक असतील, हे वेगळे सांगावे लागणार नाही. साधे गुगल ट्रान्सलेट आले, तर आपण आपली अनुवादाची क्षमता आणि त्यायोगे आपले भाषाप्रभुत्व गमावायला सुरवात केली आहे. बिग डाटा आणि आणि तो वाहून नेणारी फाईव्ह-जी तंत्रज्ञानाची गतिमानता ही अशा प्रकारे आपल्या सर्जनशीलतेला आव्हान निर्माण करू पाहते आहे.

बिट डाटामुळे आपल्यासमोर आणखी एक महत्त्वाचा प्रश्न सामोरा ठाकला आहे, तो आहे विश्लेषणाचा! आपल्या सभोवताली प्रचंड अशी माहिती आहे. आणि हरक्षणाला ती वाढतेच आहे. अशा वेळी त्या माहितीचे योग्य विश्लेषण करून त्यातून काही एक ठोस निष्कर्ष काढणे, ही जवळपास अशक्यप्राय बाब बनून राहते. परिणामी, त्या डाटामधून ठोस असे काही आपल्या हाती लागण्याची शक्यता उणावते. पूर्वी अगदी कमी, प्रमाणबद्ध डाटा हाती असायचा, मात्र त्याचे विश्लेषण करणे आणि काहीएक निष्कर्षापर्यंत पोहोचणे शक्य असायचे. आज मात्र बिग डाटाच्या नादात त्याच्या विश्लेषणाचे मोठे आव्हान आपल्यासमोर आहे. त्या अर्थाने बिग डाटा हा आपल्यासाठी जवळपास नो डाटा म्हणजे असून नसल्यासारखाच आहे. हे या बिग डाटाचे आजचे एक अपरिहार्य वास्तव आहे. ते आपण समजून घ्यायला हवे. बिग डाटाला तितक्या मोठ्या प्रमाणात विश्लेषित करणे ही अशक्यप्राय बाब असल्याने त्याचे सॅम्पलिंग आणि मग विश्लेषण करण्याच्या पद्धती विकसित करणे ही आजघडीची गरज आहे. अन्यथा महाप्रचंड माहितीचा महाजाल सभोवताली असूनही जर त्या माहितीचा योग्य विनियोग करण्यापासून आपण अनभिज्ञ राहणार असू, तर कोष्ट्याच्या जाळ्यात सापडलेल्या सावजापेक्षा आपली अवस्था वेगळी असणार नाही. आपल्याला फाईव्ह-जीसारख्या तंत्रज्ञानाची कितीही गतिमानता लाभली, तरीही त्या गतीमुळे आपण त्या जाळ्यात अधिकाधिक गुरफटूनच जात राहू आणि त्या महाजालात आपण इतरच कोणाचे भक्ष्य झालेले असू, हे निश्चित!


मंगळवार, ७ फेब्रुवारी, २०२३

नितळ-३ एक चेहरे पे कईं चेहरे...

    (मुंबई येथील 'फ्री प्रेस जर्नल' समूहाच्या 'दै. नव-शक्ति'मध्ये लिहीत असलेल्या 'नितळ' या मालिकेअंतर्गत मंगळवार, दि. ०७ फेब्रुवारी २०२३ रोजी प्रकाशित झालेला भाग माझ्या ब्लॉगवाचकांसाठी येथे 'नव-शक्ति'च्या सौजन्याने पुनर्प्रकाशित करतो आहे.- डॉ. आलोक जत्राटकर)

गेल्या पंधरवड्यात व्याख्यानाची तीन-चार निमंत्रणं होती. विविध विषयांवर विद्यार्थ्यांशी संवाद साधला. यातलं एक व्याख्यान संपवून घरी परतलो. पत्नी-मुलांसमवेत चहा घेत असताना गंमतीनं बायकोला म्हणालो, या गतीनं व्याख्यानं देत सुटलो तर लोक मला विचारवंत वगैरेच ठरवून टाकतील. त्यावर बायको तिच्या स्पष्टवक्त्या स्वभावाला साजेसं उत्तरली, काही गरज नाही विचारवंत वगैरे म्हणवून घेण्याची. तुम्ही मूळ समाजभान असणारे पत्रकार आहात, तसेच राहा. आणि विचारवंत होण्यासाठी जो पल्ला आवश्यक असतो, तो गाठण्यासाठी तुम्हाला अजून खूप कष्ट करावे लागणार आहेत.

गार्डन गार्डन होऊ पाहणारं माझं मन बायकोच्या या फारच स्पष्ट बोलण्यानं आतून थोडंसं खट्टू झालं, पण क्षणभरच. पुढच्या क्षणी तिच्याविषयी अभिमानच दाटून आला मनी. म्हटलं, यार अशी आपले पाय कायम जमिनीवर टिकवून ठेवणारी जीवनसंगिनी आपल्याला लाभली, यापेक्षा आणखी दुसरं काय हवंय? पण, यातूनच मग पुढची विचारशृंखला मनात सुरू झाली. खरंच, आपण जगात वावरताना आपल्या चेहऱ्यावर असे कितीक मुखवटे लावून वावरत असतो. त्या मुखवट्यांच्या मांदियाळीमध्ये आपण आपला मूळ चेहराच जणू हरवून बसलेलो असतो. सुरवात माझ्यापासूनच केली. बायकोनं माझ्यातला पत्रकार मान्य केला होता, हे तर तिच्या बोलण्यातून आलंच. पण, मी तो तरी किती खरा? आणि मी आयुष्यात फुलटाईम पत्रकार म्हणून तरी किती राहू शकतो. पत्रकाराचाही मुखवटा जर मी उतरवला, तर त्याखालचा माझा चेहरा कोणता? आणि पुन्हा मग अगदी उगमाकडं गेलो. मी जन्मलो, तेव्हा मी काय कोणी पत्रकार म्हणून थोडाच जन्मलो होतो? माणसाचं एक पिल्लू म्हणून जन्माला आलो होतो. पुढं जसजसा मोठा होत गेलो वयानं, त्यात ज्ञानकणांचीही भर पडत गेली. पुढं आयुष्याच्या एका वळणावर चरितार्थासाठी काही काम करणं आलं आणि त्यातून मग मी नोकरीधंदा करू लागलो. तेव्हा ही वेगवेगळ्या पदांची पुटं माझ्या नावाच्या मागं चिकटू लागली. त्यांचेच मुखवटे मग चेहऱ्यावर चढवून मी तोच म्हणून वावरू लागलो. असली चेहरा कहीं खोता चला गया। हा असली चेहरा असतो माणूस असण्याचा. पण, नेमकं तेवढंच मागे पडत जातं आणि आपण कोणीच्या कोण म्हणूनच जगातला आपला वावर सुरू ठेवतो. मरतानाही आपण माणूस म्हणून कमीच आणि त्या मुखवट्यांचे म्हणूनच अधिक आपली ओळख मागे ठेवून जातो. मात्र, ही ओळख तेव्हाच चिरस्मरणीय बनते, जेव्हा कोणी म्हणतो, एक चांगला माणूस गेला!

जेव्हा आपल्या नावामागील वा पुढील पद, पदनाम राहात नाही आणि तरीही लोक तुमच्याभोवती जमत असतील, तर तेव्हा तुम्ही खऱ्या अर्थानं आयुष्यात काही तरी मिळवलं, असं म्हणता येतं. सत्ता अगर पैसा या अशा गोष्टी असतात की, त्या असणाऱ्यांच्या भोवती गुळाला मुंगळे जसे, तशी भक्तांची मांदियाळी नित्य असते. मात्र, या गोष्टी जर काही कारणानं दुरावल्या, तर स्वार्थ साधण्यासाठी भोवतीनं गोळा झालेले हे लोलुप मुंगळे सर्वात आधी तुमच्यापासून दूर जातात. हे इथं काही नवीन सांगितलं जातंय, अशातला भाग नाही. हे सर्वांनाच माहिती आहे. अगदी सत्तेत बसलेल्यांपासून ते पैशांच्या राशीत खेळणाऱ्यांनाही! मात्र, त्यांनाही या मुंगळ्यांचा सोस सोडवत नाही. त्यांचा हव्यास भागवित असताना स्वतःचाही मद गोंजारून घेताना त्यांना आनंद लाभत असतो. त्यांना माहिती असतं, ही सारी आपल्या या मुखवट्याचीच कमाल आहे. त्यामुळं ते कायमस्वरुपी या मुखवट्यांना जीवापाड जपत राहतात. कोणी सुहृदानं, हितचिंतकानं त्याची जाणीव करून दिली तर ते त्यांना आवडत नाही. या दिखावटी मुखवट्यावर, जगण्यावर एखादा सूक्ष्म ओरखडाही त्यांना सहन होत नाही. या भुलभुलैय्यामध्ये त्यांचं सारं जगणंच हरवून गेलेलं असतं किंवा आपण ज्या पद्धतीनं जगतो आहोत, ते कचकडी जगणंच त्यांना खरं वाटू लागतं. आपल्या आभासी दुनियेतून त्यांना बाहेर येववंत नाही. यांचा गोंधळ तेव्हा उडतो, जेव्हा परिधान केलेले हे मुखवटे काही कारणानं फाटतात किंवा फाडले जातात. त्यांना या जगण्याची सवयच नसते. त्यांचं असणं, दिसणं आणि दाखवणं या साऱ्याच बाबींत महदअंतर असतं. हे अंतर काही वेळा संपुष्टात येतं आणि ती खरी कसोटीची वेळ असते. त्या कसोटीस जो उतरला, तो जिंकला; जो नाही, तो संपला.

जगात जगत असताना माणसाला या मुखवट्यांची गरज का भासावी, याचा सूक्ष्मपणानं विचार केला, तर आपल्या मनीमानसी रुजलेल्या स्तरित मानसिकतेला जबाबदार धरावं लागतं. जगामध्ये धर्म, जात, वर्ण, वंश, प्रांत, भाषा, वेश आदी अनेक कारणांवरुन माणसं परस्परांशी भेदभाव बाळगून राहतात. त्यामध्येही आपण कोणाच्या तरी खाली आहोत, यापेक्षा आपण या उतरंडीमध्ये कोणाच्या तरी वर आहोत, या अहंकार माणसाला सुखावणारा असतो. सत्ता, पैसा, उच्चवर्ण या गोष्टी माणसाला या उतरंडीच्या सर्वाधिक वरच्या स्तरामध्ये नेऊन ठेवतात. आणि खालच्या स्तरांतील लोकांनाही या वरच्यांची तळी उचलण्यामध्ये, अगदी त्यांच्या लाथा खाण्यामध्ये सुद्धा कोण समाधान लाभत असते. वरच्या स्तरांतल्या लोकांची जशी ही उच्चवर्णीय मानसिकता घातक असते, त्याहूनही घातक ही गुलामगिरीची मानसिकता अधिक भयावह आणि समाजाला विषमतेच्या खाईत लोटणारी असते. अशा स्तरित मानसिकतेच्या समाजामध्ये कोणत्याही प्रकारे स्वातंत्र्य, समता अगर बंधुतेची भावना रुजू शकत नाही. किंबहुना, रुजू दिली जात नाही. कारण यामध्ये वरिष्ठ उच्चस्तरीय लोकांचे स्वार्थ दडलेले असतात. समता, समानता ही मूल्ये माणुसकीची आहेत, मात्र त्यातून एकत्वाची भावना निर्माण होण्याची शक्यता असते, जी या उच्चस्तरीयांच्या स्वार्थाआड येणारी असते. त्यामुळेच राहणीमानाच्या विविध आभासी संकल्पनांचे गारूड पसरवून त्यामध्ये खालच्या स्तरांनाही अडकविण्याचा चंग बांधला जातो. वरच्या स्तरांतल्या मुखवट्यांचे अनुकरण करत असेच एकावर एक अनेक मुखवटे चढवून प्रत्येकजण फिरताना दिसतो. सोयीस्कररित्या वापरतही असतो. जो एखादा मुखवट्याविना वावरण्याचा प्रयत्न करतो, तो अडचणीचा असतो प्रस्थापित व्यवस्थेच्या. कारण तो माणूस असतो.


शुक्रवार, ३ फेब्रुवारी, २०२३

‘लाईटहाऊस’च्या मुलखात मुलाखत...


 

डॉ. आलोक जत्राटकर यांची मुलाखत घेताना सागर कांबळे.

निपाणीमध्ये सामाजिक व शैक्षणिक कार्यामध्ये सक्रिय असणारी लाईटहाऊस फौंडेशन सागर कांबळे, पुंडलिक कांबळे आणि त्यांचा मित्रपरिवार चालवितो. सक्षम युवा पिढी घडविण्यासाठी काम करण्याचा, अभिनव प्रयोग राबविण्याचा वसा घेऊन ही मुलं राबताहेत. पुंडलिक तर त्याची मोठ्या कंपनीतील नोकरी सोडून उतरलाय सामाजिक काम करण्यासाठी. त्याला सागरसह त्याच्या टीमची उत्तम साथ लाभते आहे, हे महत्त्वाचं. मुलांसमोर काही आदर्श व्यक्तीमत्त्वं ठेवण्यासाठी वेध व्यक्तित्वाचा हा मुलाखतींचा कार्यक्रम ही मुलं ऑनलाईन चालवितात. गेले अनेक दिवस सागर त्यासाठी माझ्याकड पाठपुरावा करीत होता. पण, वेळ जुळून येत नव्हती. अखेरीस काल ते जमलं. अगदी उत्स्फूर्त मुलाखत झाली. प्रश्न माहिती नव्हते, उत्तरांची जुळवाजुळव नव्हती, पण समोर प्रश्न येत गेला, तसतसं सुचतही गेलं आणि ही मुलाखत साकार झाली. जेवढा वेळ रेकॉर्डिंगला लागला, तोच स्क्रीनटाईमही आहे, इतकी वन टेक झालेली ही मुलाखत लाईटहाऊस फौंडेशनच्या वाहिनीवर आहे... सोबत लिंक शेअर करतो आहे... जरुर ऐका...