श्यामच्या आईचा अस्वीकार आणि आपण...

सुप्रसिद्ध आणि संवेदनशील लेखक-निर्माता-दिग्दर्शक नागराज मंजुळे यांची एक मुलाखत ऐकत होतो. त्यामध्ये त्यांनी एक स्टेटमेंट केलं, ते असं की, ‘श्यामची आई मला माझी आई वाटत नाही कारण माझी आई ही तशी अजिबातच नाही... ती तंबाखू खाते, शिव्या घालते. तिचं जगणं, संघर्ष वेगळा आहे.’ सामाजिकदृष्ट्या अत्यंत सजग असलेल्या आणि ते भान आणि जाणीवा घेऊनच मोठा बनलेल्या नागराजचं हे स्टेटमेंट महत्त्वाचंच. त्याशिवाय, काही दिवसांपूर्वी सामाजिक कार्यकर्त्या, कवयित्री दिशा पिंकी शेख यांनीही शिवाजी विद्यापीठामध्ये आयोजित एका कार्यक्रमात ‘श्यामच्या आई’बद्दल अशाच पद्धतीचं विधान केलं.

हरकत नाही. आपल्यापैकी अनेकांच्या आया श्यामच्या आईसारख्या नसतीलही, किंवा कित्येकांच्या असतीलही. हा एक वेगळा भाग. या देशातलं सामाजिक वास्तव अधोरेखित करण्याच्या दृष्टीनं नागराज आणि दिशा यांनी सदर विधानं केलेली आहेत. या समाजातील विषमता, सामाजिक-आर्थिक दरी, दारिद्र्य आणि या दारिद्र्यामधलं विविध समाजघटकांचं जीणं, या अर्थानं या विधानाकडं पाहिलं जाणं आवश्यक आहे. या सगळ्या भेदांवर मात करीत, परिस्थितीच्या छाताडावर पाय रोवून भक्कमपणे उभे राहात या दोघांनीही आपलं अस्तित्व सिद्ध केलेलं आहे. समाजातल्या अत्यंत खालच्या स्तरातील, ज्यांच्या नशिबी सातत्यानं नकारच आहे, त्यांनी समाजाला त्यांचा स्वीकार करायला भाग पाडलेलं आहे. फुले-शाहू-आंबेडकरांच्या विचारकार्यामुळं त्यांनी शिक्षण घेतलं, शहाणपण मिळवलं आणि त्यातूनच ते श्यामच्या आईपर्यंतही पोहोचले. हो, ही बाब महत्त्वाची आहे. हे दोघे श्यामच्या आईपर्यंत पोहोचले म्हणूनच ती आई आणि आपली आई यांच्यातला फरक-भेद त्यांच्या लक्षात आला आणि हे दोघे आपल्या आईसह त्यांच्या तमाम श्यामांचा उद्धार करण्याची भाषा करू लागले.

एक गोष्ट लक्षात घेतली पाहिजे ती अशी की, हे दोघेही विचारवंत श्यामच्या आईला नाकारत नाहीयेत, तर आजच्या सामाजिक भोवतालामध्ये तिचा अस्वीकार नोंदविताहेत. नकार आणि अस्वीकार हा केवळ शब्दांचा खेळ मी मांडत नाहीये, तर त्यामधील सूक्ष्म भेद इथे मला आपल्यासमोर मांडायचा आहे. श्यामच्या आईला दारिद्र्यातीलच पण समाजातल्या वरिष्ठ जातीचं पर्यावरण मिळालं. त्या पर्यावरणामध्ये श्यामला गरीबीतीलही समाधान आणि सुसंस्कारांसह उत्तम माणूस म्हणून घडविण्याचा त्याच्या आईचा प्रयत्न आहे. तिच्या घरात सनातन वातावरण असलं तरी समाजातल्या खालच्या स्तरांतील माणसाविषयी-महिलांविषयी तिच्या मनात कणव, दया आहे. ती तिच्या कृतीतूनही दिसते आणि श्यामच्या मनावर तिच्या या सामाजिक संवेदनशीलतेचा खूप खोल संस्कार उमटलेला आहे. ‘श्याम, पायाला जशी माती लागू नये म्हणून जपतोस, तसा मनाला घाण लागू नये, म्हणूनही जप हो...’ हे श्यामच्या आईचे संस्कारक्षम उद्गार केवळ श्यामच्याच नव्हे, तर अगदी प्रस्तुत लेखकाच्याही जीवनाचं एक महत्त्वाचं सूत्र झालेलं आहे. मी माझ्या मनात कोणाविषयीही कोणत्याही प्रकारचं किल्मिष, असूया अथवा पूर्वग्रह बाळगत नाही आणि समोरचा माणूस माझ्याबद्दल काय विचार करतो, याची तर मुळीच फिकीर करीत नाही कारण ती माझी समस्या नसतेच मुळी. तो त्यांचा प्रॉब्लेम असतो. तर, श्यामच्या आईच्या या एका वाक्यामध्येच माझ्या जीवनाचंही सूत्र कोणाला सापडेल, अशा पद्धतीचं सद्वर्तन करण्याचा माझा प्रयत्न राहिलेला आहे. असो! व्यक्तीगत उदात्तीकरण करण्याचा इथे हेतू नाही, तर श्यामच्या आईचा हा माणूसपणाचा संस्कार किती महत्त्वाचा आहे, हे सांगण्याचा प्रयत्न आहे.

तर, श्यामच्या आईच्या संस्काराचं महत्त्व असं की, त्यातून अत्यंत सुकोमल, हळव्या आणि संवेदनशील मनाचा श्याम घडला. समाजातल्या हरेक घटकांप्रती कळवळ्यानं ओथंबलेलं सुहृदय घेऊन वावरत राहिला; त्यांच्यासाठी, त्यांच्या न्याय्य हक्कांसाठी लढत राहिला आणि कदाचित या कठोर समाजामध्ये आपल्या मूल्यांपेक्षा, आईच्या संस्कारांपेक्षाही काही मूल्ये अधिक वरचढ ठरताहेत, सामाजिकदृष्ट्या घातक ठरताहेत आणि त्यांचा परीघ हा त्या मूल्यसंस्कारांपेक्षा मोठा बनतो आहे, या जाणीवेनं अस्वस्थ झालेला श्याम अखेरीस आपलं आयुष्य मात्र कठोरपणानं संपवितो. मात्र, आपल्या आईच्या संस्कारांना आयुष्यभरात कधीही तडा जाऊ देत नाही. हे श्यामचंही मोठेपण इथं आपण लक्षात घ्यायलाच हवं. आईनं बिंबविलेली मूल्यं, संस्कार जपण्यासाठी प्रसंगी प्राणाहुती देण्याची तयारी असणारे किती श्याम आजच्या भोवतालामध्ये आढळतील आपल्याला? कदाचित नाहीच.

या पार्श्वभूमीवर, नागराज आणि दिशा यांच्या अस्वीकाराकडं पाहायला हवं. आजच्या भोवतालामधील श्यामच्या आईचं अस्तित्व, तिच्या संस्कारांचं मोल कमी झालेलं आहे, अशातला भाग नाही; पण, आजचा कालखंडही तिच्या काळचीच विषमता घेऊन उभा आहे. सामाजिक-आर्थिक समता, समानता या देशातल्या कित्येक घटकांच्या नजरेच्या टप्प्यापासूनही अद्याप कोसो दूर आहे. या परिस्थितीमध्ये राहणाऱ्या बालकांना, लोकांना आपापल्या आयांचं पर्यावरण घेऊन उभं राहायचं आहे. ही मुलं श्यामच्या आईपर्यंत पोहोचू शकत नाहीत आणि पोहोचली तरी एक प्रकारची निराशा त्यांचं मन आणि आयुष्य व्यापून राहण्याची शक्यताच अधिक. कारण, त्यांचा भोवताल आणि श्यामचा भोवताल, त्यांच्यासाठी असणाऱ्या मर्यादित संधी आणि आजच्या वरिष्ठ जातींतील तमाम श्यामांना उपलब्ध असणाऱ्या अमर्याद संधींचं आकाश यामध्येही जमीन-आस्मानाचा फरक आहे. आधी हा फरक दूर करण्याची गरज आहे. त्या दृष्टीनं या देशातले सगळेच श्याम आणि त्यांच्या आया यांना विकासाच्या, उभं राहण्याच्या समान संधी उपलब्ध होणं आणि सर्वंकष विकासाच्या प्रक्रियेमध्ये त्यांचं सामाजिक समावेश होणं, यासाठी व्यवस्थेनं पुढं होऊन प्रयत्न करण्याची आवश्यकता नागराज आणि दिशा यांना अभिप्रेत आहे. व्यवस्थेच्या त्या प्रयत्नांना समस्त समाजघटकांचीही, विशेषतः सामाजिक-आर्थिकदृष्ट्या संपन्न, सधन घटकांची समर्थ साथ लाभणंही फार महत्त्वाचं आहे. तो मिळत नसेल तर, श्यामच्या आईचं मोल काहीच राहात नाही. व्यक्तीच्या धडपडीला पर्यावरणाची साथ मिळणं फार महत्त्वाचं आहे. ते जर उपलब्ध होणार नसेल, मानवी विकास साधला जाणार नसेल, तर त्या पर्यावरणामध्येच खोट असते आणि म्हणून मग त्या पर्यावरणाला वंचित, शोषितांनी नकार देणं स्वाभाविक आहे. त्या नकारातूनच मग श्यामच्या आईचाही अस्वीकार केला जातो कारण त्या पर्यावरणात तिच्या मूल्यांचं महत्त्व मातीमोलाचं ठरवलं जात असतं. श्यामला घडण्याच्या संधी नाकारल्या जात असतात. जिथं संधी नाकारल्या जातात, त्या व्यवस्थेचा स्वीकार करण्यात हशील तर काय? हे नागराज-दिशा यांच्या अस्वीकाराचं कारण आहे, हे आपण लक्षात घ्यायला हवं.

मात्र, हे वास्तव लक्षात घेऊनही माझ्या मनात एक वेगळी भीती आहे. आजच्या सामाजिक ध्रुवीकरणाच्या आणि एकूणच सामाजिक वाचन कमी होत जात असण्याच्या कालखंडात नागराज आणि दिशा यांच्या विधानांना कोणी थेट घेतलं, तर मात्र मोठा सामाजिक घोटाळा होऊन बसणार आहे. उद्या नागराज-दिशा यांच्यासारख्या सामाजिक दिग्दर्शकांनी हाच अस्वीकार सातत्यानं अधोरेखित केला, तर श्यामच्या आईला एक सार्वत्रिक नकार निर्माण होईल. त्यातून घडलेला श्यामही नाकारला जाईलच स्वाभाविकपणे! या नकारातून पुढच्या पिढ्या श्याम आणि त्याच्या आईपर्यंत पोहोचणारच नाहीत कदाचित. तसंही आजच्या भोवतालामध्ये श्यामच्या आणि त्याच्या आईच्या मूल्यसंस्कारांना मोल दिलं जात नाही. भांडवली व्यवस्थेत तर त्यांना स्थानच नाही. मात्र, श्यामचा आणि त्याच्या आईचा आवाज क्षीण होणं, आपल्याला परवडणारंही नाही. त्यासाठी माणसाच्या सहृदयतेला साद घालत राहण्याची त्यांची क्षमता आपण सातत्यानं अधोरेखित करीत राहायला हवं... तरच या व्यवस्थेच्या समग्र पटलावर कुठे एखादा श्याम अवतरेल. श्यामची गरज कधीही संपुष्टात येत नसते, येणार नाही. तमाम नागराज-दिशाच्या आयांचं परिवर्तन श्यामच्या आईत करावयाचं, तर त्यांना समताधिष्ठित विकासाच्या एकसमान संधी उपलब्ध करून देण्याची गरज आहे, तरच त्यांचा व्यापक स्वीकार नोंदविला जाईल, अन्यथा अस्वीकाराच्या विद्रोहाला आपणाला सातत्यानं सामोरं जातच राहावं लागणार आहे. तो नोंदवित राहणं, ही आजच्या सामाजिक दिग्दर्शकांची सर्वात मोठी अपरिहार्यता आहे.

समाजमाध्यमांचे भवितव्य

('दै. सकाळ'च्या निपाणी कार्यालयाच्या वर्धापन दिनाच्या निमित्ताने 'व्हिजन २०२५' ही विशेष पुरवणी प्रकाशित करण्यात आली. सदर पुरवणीत प्रकाशित झालेला माझा लेख ब्लॉगवाचकांसाठी 'सकाळ'च्या सौजन्याने पुनर्प्रकाशित करीत आहे.- डॉ. आलोक जत्राटकर)

सोशल मीडिया अर्थात समाजमाध्यमे हे आजच्या काळातील एक महत्त्वाचे संवादसाधन आहे. वॉट्सअॅप, फेसबुक, इन्स्टाग्राम, ट्विटर यापैकी एक तरी आपण वापरतोच. नवी पिढी त्यापलिकडं गेली आहे. ती आता स्नॅपचॅट, शेअरचॅट इथं तुम्हाला दिसेल. फेसबुक हे आता त्यांच्या दृष्टीनं जुन्या (थोडक्यात ज्येष्ठ) लोकांचं माध्यम बनलं आहे. तरीही फेसबुकनं आपलं स्वरुप सातत्यानं बदलत ठेवून नव्या-जुन्यांना जोडून ठेवण्याचं कसब दाखवलं आहे, जे अन्य स्पर्धक कंपन्यांना तुलनेत शक्य झालं नाही आणि त्या या स्पर्धेत काहीशा मागं पडल्या. फेसबुकनंच वॉट्सअॅप आणि इन्स्टाग्राम यांची खरेदी करून या क्षेत्रातील ती एक दादा कंपनी बनली आहे.

चालू वर्षात समाजमाध्यम क्षेत्रातला सर्वाधिक चर्चेचा विषय राहिला तो म्हणजे अग्रमानांकित उद्योजक इलॉन मस्क यांनी केलेला ट्विटरचा खरेदी व्यवहार आणि त्या व्यवहारासाठी त्यांनी या कंपनीचा पुरविलेला पिच्छा! त्यानंतर या कंपनीच्या वृद्धीमध्ये योगदान देणाऱ्या महत्त्वाच्या पदांवरील व्यक्तींची गच्छंती ही सुद्धा चर्चेत राहिली. श्रीलंका हा देश जितक्या अब्जांचा कर्जबाजारी आहे, त्याहून वीसेक अब्ज अधिक रक्कम मस्क यांनी ट्विटरसाठी मोजली, अशीही वार्ता या दरम्यान आली.

फेसबुक असो, गुगल असो, मायक्रोसॉफ्ट असो अथवा ट्विटर, या समाजमाध्यम कंपन्यांनी आज जगावर वर्चस्व प्रस्थापित केलेले आहे. जगातील तिसऱ्या क्रमांकाची लोकसंख्या आज फेसबुकवर आहे. सर्व समाजमाध्यमांच्या वापरकर्त्यांची संख्या एकत्रित केली तर ती जगातील सर्वाधिक लोकसंख्या केव्हाच बनलेली आहे. समाजमाध्यमांच्या या ताकदीचा अंदाज त्या कंपन्यांच्या कर्त्यांना तर आलेलाच आहे, पण त्याचप्रमाणे बलाढ्य मल्टिनॅशनल कंपन्या चालविणाऱ्या भांडवलदारांनाही तो आलेला आहे. त्यामुळेच पूर्वी ज्या प्रमाणे प्रसारमाध्यमे आपल्या हातात असावीत, म्हणून त्यांचा आटापिटा चालायचा आणि तो त्यांनी ज्या आक्रमकपणाने हस्तगत केला. त्याहूनही अधिक आक्रमकपणाने समाजमाध्यमांची मालकी प्राप्त करण्यासाठी आज जगात वेगवान हालचाली सुरू आहेत. जगाचे अर्थकारण आणि त्याहूनही राजकारणाची सूत्रे हलविण्याची ताकद आपल्यामध्ये आलेली आहे, या जाणीवेतून समाजमाध्यमांनी विविध देशांत राजकारण प्रभावित करण्यासाठी आपल्या ताकदीचा वापर केला, आपल्या लाखो वापरकर्त्यांचा डाटा, माहिती व्यापारी कंपन्यांना प्रचंड किंमत घेऊन विकला. मात्र, केंब्रिज एनालिटिकाच्या माध्यमातून अखेरीस त्याची भांडाफोड झाली आणि ठिकठिकाणी त्यांना माफी मागावी लागली. फेसबुकला केंब्रिज एनालिटिका प्रकरणात मोठ्या नाचक्कीला सामोरे जावे लागले. त्यासाठी झुकेरबर्ग यांची अमेरिकन सिनेटमध्ये कानउघाडणी होऊन माफीनामाही सादर करावा लागला. तथापि, अमेरिकाच नव्हे, तर जगातील युके, जर्मनीमध्येही फेसबुकला दंडात्मक कारवाईला सामोरे जावे लागले. म्यानमारमध्ये रोहिंग्या मुसलमानांच्या विरोधातील हेट स्पीच आणि फेक न्यूजला वेळीच आळा न घातल्याचा ठपकाही फेसबुकवर ठेवण्यात आला. अगदी भारतात सुद्धा फेक न्यूज आणि हेट स्पीचला आळा घालण्याऐवजी सरकारधार्जिणे धोरण फेसबुक स्वीकारत असल्याच्या टीकेलाही कंपनीला सामोरे जावे लागले.

हे सर्व सांगण्याचे कारण म्हणजे समाजमाध्यमे ही आज केवळ संवादाची साधने राहिलेली नाहीत, तर जगावर भांडवलदारी सत्ता प्रस्थापित करण्याची बहुराष्ट्रीय कंपन्यांची हस्तक साधने म्हणून ती अधिक वापरली जात आहेत आणि वापरकर्ते हे या व्यवस्थेचे केवळ ग्राहक आहेत, या दिशेने समाजमाध्यमांची आणि त्यांच्या बलाढ्य मालकांची वाटचाल सुरू झालेली आहे. आगामी काळात ही पकड अधिकाधिक घट्टच होत जाणार आहे. याचे कारण म्हणजे भांडवलदार हा नफेखोरीसाठी कोणत्याही थराला जाऊ शकतो. महत्त्वाचे म्हणजे आजच्या जगभरातील सर्वाधिक प्रभावी राजसत्तांना या समाजमाध्यमांच्या प्रभावाची, बलस्थानाची पुरेपूर कल्पना आलेली आहे. त्यामुळे समाजमाध्यमे आणि त्यांच्या वापरकर्त्यांचे नियंत्रण आपल्या हाती असावे, आपण जे सांगू त्यावर या समस्त जनतेचा विश्वास बसावा आणि त्यातून अंतिमतः आपली सत्ता अबाधित राहावी, हा राज्यकर्त्यांचा मानसहेतू पूर्ण करण्यात अगर जोपासण्यात समाजमाध्यमांचे भांडवलदार मालक संपूर्णतः सहकार्य करण्यास तत्पर आहेत. त्यामुळे राजसत्ता आणि ही नवमाध्यमसत्ता एकमेकांच्या हातात हात घालून वापरकर्त्यांवरील आपली पकड अधिकाधिक मजबूत करण्याच्या मागे लागलेली आहे. पुढील काळात ही पकड अधिकाधिक घट्ट होत जाणार आहे कारण तिला आधुनिक नवतंत्रज्ञानाचे पंखही गतीने लाभणार आहेत.

समाजमाध्यमांच्या क्षेत्रामध्ये नवे तंत्रज्ञान मोठ्या गतीने विकसित होत आहे. किंबहुना, या तंत्रज्ञानामुळे समाजमाध्यमांच्या वापरकर्त्यांना संवादाचे नवनवे आयाम लाभणार आहेत. फाईव्ह-जी, इंटरनेट ऑफ थिंग्ज यांची सुरवात तर झाली आहेच. त्यामुळे डाटावहन क्षेत्राला प्रचंड गतीचे पर लाभले आहेत. त्याखेरीजही आर्टिफिशिअल इंटेलिजन्स (ए.आय.), मशीन लर्निंग, रोबोटिक प्रोसेस ऑटोमेशन (आर.पी.ए.), एज कम्प्युटिंग, क्वांटम कम्प्युटिंग, व्हर्चुअल रिअॅलिटी व ऑगमेंटेड रिअॅलिटी, ब्लॉकचेन तंत्रज्ञान हे वास्तव म्हणून सामोरे येते आहे. त्यामुळे समाजमाध्यमांचा वापर, गेमिंग या क्षेत्रांत अत्यंत आमुलाग्र स्वरुपाचे बदल येऊ घातले आहेत. आताच वापरकर्त्यांचा ट्रेंड टेक्स्ट व इमेज शेअरिंगकडून व्हिडिओ शेअरिंगकडे वळलेला आहे. तीस सेकंदांपासून ते मिनिटभरापर्यंतच्या व्हिडिओ क्लिप्स आणि मिम्स सध्या प्रचंड ट्रेंडिंगमध्ये दिसताहेत. त्यांना लाखो व्ह्यूज मिळत आहेत. इन्स्टाग्रामपासून ते फेसबुक, युट्यूबपर्यंत सर्वांनीच त्यासाठी आपल्या प्लॅटफॉर्ममध्ये अनेक अत्यावश्यक बदल केलेले आहेत. या व्हिडिओमध्ये रंजकता आहेच, मात्र आताच हे व्हिडिओ हळूहळू सॉफ्ट पोर्नकडे झुकल्याचे दिसताहेत. त्यांना मिळणारे व्ह्यूज आणि लोकप्रियता अचंबित करणारी आहे. या क्लिप्स पाहणाऱ्यांत सर्व स्तरांतील दर्शक तर आहेतच, पण शेअरिंग करणाऱ्यांत न कळत्या वयातील केवळ टीनएज मुले-मुली आहेत असे मात्र नाही. तर यामध्ये अगदी मध्यमवर्गातील गृहिणींचाही समावेश आहे. एरव्ही घरात पदर न ढळू देणारी ही गृहिणी समाजमाध्यमांवर ‘टिप टिप बरसा पानी’सारख्या गाण्यावर दर्शकांना शक्य तितके सिड्युस करण्याचा प्रयत्न करताना दिसते. या महिलांवर टिप्पणी करण्याचा हेतू इथे नाही, तर समाजमाध्यमांनी कोणती दिशा पकडली आहे, या बाबीकडे अंगुलीनिर्देश करण्याचा प्रयत्न आहे. स्त्रीदेहाचे उत्तान प्रदर्शन मांडण्याचा हा प्रयत्न समाजमाध्यमांच्या प्लॅटफॉर्मवर बिनदिक्कतपणे सुरू आहे. त्याचा परीघ विस्तारतो आहे. दर्शकांच्या नजरा विटाव्यात, इतके हे प्रमाण वाढते आहे. समाजमाध्यमांमुळे आणि इंटरनेटमुळे झालेल्या माध्यमांच्या प्रचंड व्यक्तीगतीकरणामुळे पोर्न क्लिप्स, फिल्म्स हे आजचे तुमच्या आमच्या घरातले उघडेवाघडे वास्तव आहे, हे नाकारण्यात काहीही हशील नाही. आपली मुले आपल्याशेजारी बसून नेमक्या कोणत्या गोष्टी अॅक्सेस करताहेत, याचा थांगपत्ता पालकांना लागू न येण्याइतपत ही पिढी स्मार्ट आहे. सगळीकडेच हे असेच आहे, असे म्हणावयाचे नसले तरी बहुतांश वास्तव आणि आकडेवारी त्याकडे निर्देश करते, हेही खरे आहे.

या पार्श्वभूमीवर, उद्या व्हर्चुअल रिअॅलिटी वा ऑगमेंटेड रिअॅलिटीच्या युगात अशा प्रकारचा कन्टेंट केवढ्या मोठ्या प्रमाणात निर्माण केला जाईल आणि पाहिला जाईल, या शक्यतेच्या विचारानेच छाती दडपून जाते. सध्या पब्जीसारख्या गेमिंगमुळे तरुणांच्या हिंसात्मकतेची पातळी केवढी तरी उंचावलेली आहे. सारखा खेळू नको, म्हणणाऱ्या आईबापाची निर्घृण हत्या करण्यापर्यंत ही मजल गेलेली आहे. त्यामुळे गेमिंग व समाजमाध्यमांच्या क्षेत्रात ऑगमेंटेड रिअॅलिटी दाखल झाल्यानंतरचे परिणाम, दुष्परिणाम कोणत्या स्तराला जातील, काय वळण घेतील, हे सांगणे आणि समजून घेणे अवघड नाही.

समाजमाध्यमे वाईट नाहीत. मात्र त्यांचा वापर कोणत्या कारणांसाठी केला जातो, ती कोणाच्या हातात आहेत, त्यांचे हेतू काय आहेत, यावर त्यांच्या परिणामांची दिशा अवलंबून असते. आजकाल समाजमाध्यमांवर स्वच्छ अभिव्यक्ती करण्याचे दिवस राहिलेले नाहीत. किंबहुना एखादी स्वच्छ अभिव्यक्ती सुद्धा तितक्याच स्वच्छपणाने घेतली जाईल, याची तीळमात्र शक्यता राहिलेली नाही, इतके वापरकर्त्यांचे मन ट्रोलिंगमुळे कलुषित झालेले आहे. तुम्ही समाजमाध्यमांवर आहात, याचा अर्थ तुम्ही कोणती ना कोणती भूमिका घेतलेले अथवा असलेले असायलाच हवेत, असा दुराग्रह त्यामागे आहे. किंबहुना, ट्रोलर्स तुम्हाला या बाजूचे अथवा त्या बाजूचे करूनच सोडतात. शिवीगाळ ही खरे तर आपली संस्कृती नाही. उच्च प्रतीचे वैचारिक आदानप्रदान होऊन चर्चाविमर्षातून एखादी भूमिका निश्चित होणे किंवा मतनिर्मिती होणे, यासाठी समाजमाध्यमांसारखा उत्तम मंच नाही. मात्र, समाजमानस प्रभावित करण्यासाठी कोणत्याही स्तराला जाण्याचा आजचा कालखंड आहे. व्हॉट्सअॅपवर आलेले सारेच खरे, किंबहुना आपल्या मताला परिपोषक तेवढेच खरे, स्वीकारार्ह आणि अन्य भूमिका अस्वीकारार्ह किंवा चुकीच्या, असे मानण्याचा हा काळ. त्यात समोरची व्यक्ती ही व्हर्चुअली समोर आहे. या अप्रत्यक्षतेचा फायदा घेऊन गालीप्रदानाचा एक मोठा कार्यक्रम समाजमाध्यमांवर आज चालू असलेला दिसतो. समोरच्याचे म्हणणे समजून न घेता त्याला लक्ष्य करून त्याचा ‘कार्यक्रम’ करण्याचा एकमेव हेतू येथे दिसून येतो. हे समाजस्वास्थ्याला अतिशय घातक आहे. 

भविष्यामध्ये ही परिस्थिती बदलेल किंवा कसे, हे आताच सांगणे अवघड आहे. याचे कारण म्हणजे एकविसाव्या शतकात जन्मलेली पिढी ही एकीकडे अधिकाधिक तंत्रज्ञानाभिमुख होत असताना त्याच तंत्रज्ञानाच्या ज्ञानावर आणि साधनांवर आरुढ होऊन त्यांना विज्ञानवादाऐवजी अधिकाकधिक सनातनी, प्रतिगामी बनविण्यासाठी प्रयत्न करणारी एक मोठी फळी समाजमाध्यमांवर कार्यरत आहे. त्यामुळे विज्ञाननिष्ठेऐवजी परंपरानिष्ठ पिढी घडविण्याकडे या साऱ्याचा कल दिसून येतो. समाजमाध्यमेच कशाला? आपली दूरचित्रवाणीसारखी माध्यमेही तेच करताहेत. एके काळी दूरदर्शनने जी सामाजिक व राष्ट्रीय मूल्ये रुजविण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली होती, ती तर आता मागेच पडली आहेत. मात्र, भांडवलदारांच्या हातात एकवटलेली विविध वृत्तमाध्यमे असोत अथवा मनोरंजन वाहिन्या, त्या अधिकाधिक परंपरानिष्ठ कन्टेंट देण्याकडेच झुकलेल्या आहेत. सणसमारंभ, देवभोळेपणा, अंधश्रद्धा यांची रुजवात करण्याकडे त्यांचा सारा झुकाव आहे. त्याच प्रकारचा कन्टेंट अगदी ठरविल्याप्रमाणे साऱ्या वाहिन्या देताना दिसताहेत. विज्ञानवाद आणि विज्ञाननिष्ठा ही तर त्यांच्या जमेतच नाही. सत्ताधार्जिणा मजकूर तयार करणे आणि त्याचे व्यापक प्रसारण करणे हाच एककलमी कार्यक्रम जणू साऱ्यांनीच अंगिकारलेला आहे. त्यामुळे यासाठी केवळ समाजमाध्यमांनाच दोष देण्यात काही अर्थ नाही. तथापि, समाजमाध्यमांवर सर्वसामान्य नागरिकांची अभिव्यक्ती उमटत असल्याने त्या अभिव्यक्तीची दिशा कोणती आहे, याची नोंद घेणे अगत्याचे ठरते. म्हणूनच त्याची अभिव्यक्ती येथे विविध गैरप्रकारांचा अवलंब करून प्रभावित करण्याचे होणारे प्रयत्न चिंतेत भर घालणारे आहेत.

सर्वसामान्य वापरकर्त्याचे भावविश्व, मतक्षेत्र प्रभावित करून त्याचा आपल्या लाभासाठी वापर करून घेण्यासाठी टपलेल्या भांडवलदार, व्यापारी, सत्ताधीश, नटनट्या आणि असे तमाम इन्फ्युएन्सर्स यांचा हा जमाना आहे. अनुनय करणारे अनुयायी घडविण्यासाठी या साऱ्यांची सातत्यपूर्ण धडपड सुरू आहे. त्यातून त्यांना त्यांचे अर्थकारण आणि राजकारण साधून घ्यावयाचे आहे. त्यासाठी कोणत्याही थराला जाण्याची त्यांची तयारी आहे. फेक न्यूज, हेट स्पीच हे सारे त्याचेच घटक आहेत. सामाजिक सौहार्द राखण्याऐवजी समाजामध्ये तेढ निर्माण होऊन त्याचा आपले राजकारण, सत्ताकारण साधून घेण्यासाठी कसा उपयोग करून घेता येईल, याचाच विचार करणाऱ्यांचे प्रमाण येथे मोठे आहे. ते समजून न घेता त्यांच्या अशा कोणत्याही चिथावणीला बळी पडणाऱ्यांचे प्रमाण तर त्याहून मोठे आहे. परिणामस्वरुप, देशात मोठे अराजक निर्माण करू शकणाऱ्यांची एक मोठी फौज या माध्यमातून समोर तयार आहे. त्याचे परिणाम आपण पाहिले आहेत. अशा भडक माथेफिरुंनी निष्पापांना दगडांनी ठेचून मारलेले आहे, जिवंत जाळलेले आहे.

समाजमाध्यमे एकीकडे चांगली अशीच माझी एक वापरकर्ता म्हणून भावना असताना या सर्व गोष्टी सांगण्याचे कारण म्हणजे त्यांचा भविष्यात योग्य दिशेने, स्वच्छ आणि विधायक अभिव्यक्तीसाठी वापर झाला नाही, तर याच वास्तवाला आपल्याला भविष्यात अधिक प्रखरपणाने सामोरे जावे लागणार आहे. ही प्रखरता भीषणतेमध्ये केव्हा पालटेल, याचा पत्ताही आपल्याला लागणार नाही. त्यामुळे त्यांचा आपल्या सर्वंकष सामाजिक व राष्ट्रीय विकासासाठी जास्तीत जास्त वापर करण्यासाठी नवपिढ्यांना प्रवृत्त करणे, समाजमाध्यम वापराची साक्षरता व संस्कार रुजविणे, हे आपण आतापासून केले, तरच ते भविष्यात हितावह ठरणार आहे. अन्यथा नवनवीन तंत्रज्ञानाच्या आगमनाबरोबर समाजमाध्यमे अधिकाधिक प्रगत होत जातील, त्याचा परीघ विस्तारत जाईल, हे जितके खरे आहे, तितकेच त्यांचे दुष्परिणामांचे क्षेत्रही विस्तारत जाणार आहे, हेही आपण लक्षात घ्यायला हवे. कारण चांगल्याऐवजी वाईटाकडेच मानवाचा कल तातडीने झुकतो, हा अखिल मानवजातीचाच इतिहास आपल्याला सांगतो. अहिंसेचा संदेश देणारा एखादाच बुद्ध किंवा गांधी मानवजातीच्या इतिहासावर आपले नाव कोरतो कारण बाकीचा समग्र इतिहास हा सर्व प्रकारच्या मनोकायिक हिंसेनेच तर व्यापलेला आहे.

निसर्गसंपत्तीचा आस्वाद घ्या, ओरबाडू नका वनस्पतीशास्त्रज्ञ डॉ. अजित तेळवे यांचे आवाहन

 

डॉ. भालचंद्र काकडे स्मृती व्याख्यानमालेत बोलताना डॉ. अजित तेळवे

(डॉ. भालचंद्र काकडे स्मृती व्याख्यानमालेअंतर्गत डॉ. अजित तेळवे यांच्या व्याख्यानाची ध्वनीचित्रफीत)

कोल्हापूर, दि. ४ मे: निसर्गाने मानवाला भरभरून साधनसंपत्ती दिली आहे. तिचा आस्वाद घ्या, पण तिला ओरबाडून नष्ट करू नका, असे आवाहन बारामती येथील तुळजाराम चतुरचंद महाविद्यालयातील वनस्पतीशास्त्रज्ञ डॉ. अजित तेळवे यांनी आज येथे केले.

संशोधक डॉ. भालचंद्र काकडे यांच्या ४ मे या स्मृतिदिनानिमित्त ‘भालू’ज् फ्रेंड्स वॉट्सअप ग्रुप’ आणि आ’लोकशाही युट्यूब वाहिनी यांच्या संयुक्त विद्यमाने आयोजित ‘डॉ. भालचंद्र काकडे स्मृती व्याख्यानमाले’त ‘मानवी जीवनातील जैविक विज्ञानाचे महत्त्व आणि उपयोजन’ या विषयावर ते बोलत होते.

डॉ. तेळवे म्हणाले, निसर्गचक्रात मानवी हस्तक्षेपामुळे मोठा गोंधळ निर्माण झाला आहे. अन्य प्राणी आणि वनस्पतींप्रमाणेच आपणही निसर्गचक्राचा एक घटक आहोत, हे विसरून माणूस आपण या साऱ्यांचे मालक असल्याच्या आविर्भावात वागू लागला, तिथेच सर्व समस्यांचे मूळ आहे. वनस्पती त्यांच्यावर सोपविलेले अन्न-उत्पादनाचे कार्य पूर्ण करतात, अन्य जैविक घटकांकडे सोपवितात आणि शेवटी निसर्गातच मिसळून जातात. निसर्गातून येऊन पुन्हा निसर्गातच मिसळून जाण्याचा हा गुणधर्म मानव विसरला. त्याने प्लास्टीकसारखे निसर्गबाह्य घटक निर्माण केले, ज्यांच्या विघटनाला लाखो वर्षे लागू शकतात. त्यांच्यावर किमान पुनर्प्रक्रिया करून निसर्गाचे अस्तित्व जपण्याला प्राधान्य देण्याची गरज आहे. गरजेपेक्षा अधिक ओरबाडण्यापेक्षा शाश्वत विकासाची वाट धरणे आज नितांत गरजेचे आहे.

पर्यावरणाच्या संवर्धनाची गरज स्पष्ट करताना डॉ. तेळवे म्हणाले, वनस्पती आपल्याला अन्नासह चारा, औषधे, रंग, डिंक इत्यादी जीवनावश्यक पदार्थ देतात. प्राणीमात्रांच्या सर्व गरजा त्यातून पूर्ण होतातच, पण त्याचबरोबर प्रत्येक झाडाच्या परिसरात प्राणी, पक्षी, कीटक यांची एक स्वतंत्र परिसंस्था साकार झालेली असते. जगात अशा साडेचार लाख वनस्पती आहेत आणि प्रत्येक वनस्पती ही तितकीच उपयुक्त आहे. अन्नाचे उत्पादक असल्यामुळे वनस्पतींची परिसंस्थेत मूलभूत भूमिका आहे. आपल्या दैनंदिन आहारात मीठ वगळता इतर सर्व पदार्थ हे वनस्पतीजन्य असतात. एखादी वनस्पती जर नष्ट झाली, तर आपण तिच्यासारखी दुसरी पर्यायी वनस्पती निर्माण करू शकत नाही, हे तिचे महत्त्व असते. त्याखेरीज आपले पर्यावरण आल्हाददायक बनविण्याबरोबरच कार्बन डायऑक्साईडचे संतुलन राखणे, प्रदूषणाचे प्रमाण कमी करणे, जमिनीची धूप रोखणे या बाबीही वनस्पती करीत असतात. त्यांच्या या महत्त्वपूर्ण योगदानाकडे आपण दुर्लक्ष करतो.

भारत हा जैवविविधतेने समृद्ध देश असल्याचे सांगताना डॉ. तेळवे म्हणाले, जगामध्ये जैवविविधतेने संपन्न व समृद्ध अशी अवघी २४ ठिकाणे आहेत. त्यापैकी दोन एकट्या भारतात आहेत. एक म्हणजे हिमालय पर्वतरांग आणि दुसरी म्हणजे सह्याद्री पर्वतरांग. या सह्याद्रीच्या पट्ट्यातील रहिवासी म्हणून आपण स्वतःला सुदैवी समजायला हवेच, मात्र त्याचबरोबर या जैवविविधतेचे संरक्षण आणि संवर्धन करणे, ही सुद्धा आपलीच जबाबदारी आहे. त्यामुळे प्रत्येकाने आपल्या पर्यावरणाचे शक्य तितके संवर्धन करावे. आयुष्यात किमान एक झाड लावून ते वाढवावे, असे आवाहनही त्यांनी केले.

या कार्यक्रमात सुरवातीला डॉ. भालचंद्र काकडे यांच्या स्मृतीप्रित्यर्थ प्रा. विरेंद्र बाऊचकर (जयसिंगपूर), अभियंते श्रीनिवास व्हनुंगरे (बेळगाव) आणि सौ. सुलेखा सुगते-अटक (पुणे) यांनी आदरांजलीपर मनोगते व्यक्त केली. डॉ. काकडे यांच्याविषयी ‘अनुप जत्राटकर मोशन पिक्चर्स’च्या वतीने निर्मित विशेष ध्वनीचित्रफीतही यावेळी प्रदर्शित करण्यात आली.

स्वच्छ ऊर्जानिर्मिती तंत्रज्ञान विकासात डॉ. भालचंद्र काकडे यांचे मोलाचे योगदान

ज्येष्ठ संशोधक प्र-कुलगुरू डॉ. पी.एस. पाटील यांचे प्रतिपादन

डॉ. भालचंद्र काकडे स्मृती व्याख्यानमालेचे उद्घाटनपर पुष्प गुंफताना शिवाजी विद्यापीठाचे प्र-कुलगुरू डॉ. पी.एस. पाटील.

(डॉ. भालचंद्र काकडे स्मृती व्याख्यानमाला: प्र-कुलगुरू डॉ. पी.एस. पाटील यांचे उद्घाटनपर व्याख्यान)

कोल्हापूर, दि. ३ मे: पर्यावरणपूरक व स्वच्छ ऊर्जानिमिर्तीसाठी स्वदेशी तंत्रज्ञानाच्या विकासामध्ये डॉ. भालचंद्र काकडे यांनी मोलाचे योगदान दिले आहे. त्यांच्या निधनामुळे संशोधनाच्या क्षेत्रात मोठी पोकळी निर्माण झाली, असे प्रतिपादन आंतरराष्ट्रीय ख्यातीचे ज्येष्ठ संशोधक व शिवाजी विद्यापीठाचे प्र-कुलगुरू डॉ. पी.एस. पाटील यांनी आज येथे केले.

‘भालू’ज् फ्रेंड्स वॉट्सअप ग्रुप’ आणि आ’लोकशाही युट्यूब वाहिनी यांच्या संयुक्त विद्यमाने आयोजित करण्यात आलेल्या ऑनलाईन ‘डॉ. भालचंद्र काकडे स्मृती व्याख्यानमाले’चे उद्घाटनपर पुष्प गुंफताना ते बोलत होते. या व्याख्यानमालेचे उद्घाटन शिवाजी विद्यापीठाचे कुलगुरू डॉ. डी.टी. शिर्के यांच्या शुभेच्छापर संदेशाने झाले.

प्र-कुलगुरू डॉ. पाटील म्हणाले, तरुण, हुशार आणि बुद्धीमान अशा डॉ. काकडे यांनी शाश्वत ऊर्जेच्या विकासाच्या दिशेने आपल्या संशोधनाची दिशा केंद्रित केलेली होती. जैविक इंधनाच्या अतिरेकी वापरामुळे निसर्गामध्ये मोठ्या प्रमाणात कार्बनचे उत्सर्जन होते. ते कमी करण्याची गरज लक्षात घेऊन डॉ. काकडे यांनी केवळ सौर आणि पवन ऊर्जाच नव्हे, तर त्यापुढे जाऊन पर्यावरणपूरक व स्वच्छ ऊर्जा निर्मिती करण्यासाठी नवीन स्वदेशी तंत्रज्ञान विकास करण्याचा चंग बांधला होता. त्यासाठी त्यांनी चेन्नईच्या एस.आर.एम. विद्यापीठात अगदी अल्पावधीत अत्याधुनिक अशी प्रयोगशाळा विकसित केली होती. फ्युएल सेल, सुपरकपॅसिटर, कार्बन नॅनोट्यूब्ज, ग्राफिन, मेटल नॅनो पार्टिकल कम्पोझिट्स निर्मिती अशा विविधांगांनी त्यांनी तेथे प्रयोग आरंभले होते. त्रिमितीय नॅनो मटेरियलच्या माध्यमातून पृष्ठीय क्षेत्रफळ अत्यधिक असणाऱ्या मूलद्रव्यांच्या निर्मितीसाठी ते प्रयत्नरत होते, ज्याद्वारे अधिकाधिक उत्तम क्षमतेचे फ्युएल सेल निर्माण करणे शक्य होणार होते. यामध्ये केवळ पाण्यापासून स्वच्छ अशी हायड्रोजन ऊर्जा मिळवून त्याआधारे वीजनिर्मिती करण्याचे ध्येय त्यांनी बाळगलेले होते. या ऊर्जेच्या सहाय्याने छोटी मोठी वाहनेच नव्हे, तर अगदी रेल्वे सुद्धा आपण चालवू शकतो, असा दुर्दम्य विश्वास त्यांच्या मनात होता आणि त्या दिशेने त्यांचे संशोधन चालू होते. अशा प्रयोगांसाठी तज्ज्ञ संशोधकांचा चमू जमविणे हे सुद्धा आव्हानास्पद होते कारण या विषयावर संशोधन करणारे खूप कमी संशोधक देशात आहेत. मात्र डॉ. भालचंद्र काकडे यांनी राष्ट्रीय रासायनिक प्रयोगशाळा (एन.सी.एल.), आयआयटी, मुंबई आणि चेन्नई येथील उत्तम तंत्रज्ञ व शास्त्रज्ञ यांना एकाच मंचावर आणून स्वच्छ ऊर्जा निर्मितीसाठी भारतीय तंत्रज्ञान विकसित करण्याची जबाबदारी उचलली होती. त्यासाठी आवश्यक असणारी बौद्धिक प्रगल्भता आणि आर्जव यांचा अतिशय अनोखा संगम डॉ. काकडे यांच्या व्यक्तीमत्त्वात आढळतो.

डॉ. पी.एस. पाटील पुढे म्हणाले, नुकतेच अखिल मानवजातीने कोरोनासारख्या संकटाचा सामना केला, पण आजघडीला त्याहीपेक्षा भयावह असे संकट आपल्या अस्तित्वाला आव्हान म्हणून उभे आहे आणि ते आहे पर्यावरण बदलाचे. जागतिक तापमानवाढीचे हे संकट थोपविण्यासाठी सर्वांनीच प्रयत्न करण्याची आवश्यकता आहे. आज जगभरात अब्जावधी वाहने, प्रचंड औद्योगिक कारखाने यामुळे वातावरणात मोठ्या प्रमाणात कार्बनचे उत्सर्जन होते आहे. जगाचे सरासरी तापमान गेल्या हजारो वर्षांत कधी बदलले नव्हते, मात्र १९६५नंतर औद्योगिकीकरणाचा वेग प्रचंड वाढल्याने कार्बन उत्सर्जनाबरोबरच जगाचे सरासरी तापमानही वाढू लागले आहे, ही चिंतेची बाब आहे. याला कोळसा, तेल आणि वायू या जैविक इंधनांचे ज्वलन कारणीभूत आहे. निसर्गाचे संतुलन बिघडण्यामागेही हीच कारणे आहेत. त्यामुळेच महावादळे, महापूर, भूस्खलन आदी आपत्तींना आपल्याला सामोरे जावे लागत आहे. यावर उपाय म्हणजे कार्बन उत्सर्जनाचे प्रमाण कमी करणे आणि त्यासाठी जैविक इंधनाऐवजी सौर, पवन या अपारंपरिक ऊर्जास्रोतांचा जास्तीत जास्त वापर करणे आवश्यक आहे. त्याचबरोबर स्वच्छ ऊर्जेचे नवनवीन पर्याय शोधणेही आवश्यक आहे. त्या दृष्टीने फ्युएल सेल हा एक महत्त्वाचा पर्याय म्हणून सामोरा आला आहे. त्याच्या संशोधनाकडेच डॉ. काकडे यांनी लक्ष पुरविले होते.

भारताला स्टार्टअप राष्ट्र बनवू या!

डॉ. भालचंद्र काकडे यांचा आदर्श घेऊन युवकांनी संशोधनाच्या क्षेत्रात येऊन नवनिर्मितीच्या कामी योगदान देण्यासाठी पुढे येणे आवश्यक असल्याचे सांगून प्र-कुलगुरू डॉ. पाटील म्हणाले, समाजाला उपयुक्त अशा स्वरुपाची एखादी नवकल्पना, नवसंकल्पना घेऊन त्याद्वारे नवीन ज्ञाननिर्मिती करावी, नवसंशोधन करावे. या नवसंशोधनाचे नवोन्मेषात रुपांतर करण्याची प्रक्रिया म्हणजेच उद्योजकता विकास होय. याच माध्यमातून पुढे त्या उद्योगाचे रुपांतर स्टार्टअप कंपनीमध्ये करता येऊ शकते. मात्र, त्यासाठी केवळ पैसा मिळविण्याचे उद्दिष्ट न बाळगता समाजाभिमुख दृष्टीकोन असायला हवा. अन्यथा भ्रमनिरास होण्याचीच शक्यता आहे. आपल्या युवकांत नवनिर्माणाची इतकी क्षमता आहे की आपला भारत संपूर्णतः ‘स्टार्टअप राष्ट्र’ बनू शकेल. त्यासाठी युवकांनी स्वतःच्या क्षमता ओळखून त्यांचा पुरेपूर वापर करण्याची तयारी मात्र ठेवायला हवी, असे आवाहन त्यांनी केले.

डॉ. काकडे यांच्या संशोधनकार्याचा वसा जपू या!: कुलगुरू डॉ. डी.टी. शिर्के

डॉ. भालचंद्र काकडे स्मृती व्याख्यानमालेचे उद्घाटन करताना शिवाजी विद्यापीठाचे कुलगुरू डॉ. डी.टी. शिर्के.

‘डॉ. भालचंद्र काकडे स्मृती व्याख्यानमाले’चे उद्घाटन शिवाजी विद्यापीठाचे कुलगुरू डॉ. डी.टी. शिर्के यांच्या शुभसंदेशाने झाले. डॉ. काकडे हे शिवाजी विद्यापीठाचे माजी विद्यार्थी असल्याचा सार्थ अभिमान असल्याचे सांगून कुलगुरू डॉ. शिर्के म्हणाले, अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीतून आपली शैक्षणिक कारकीर्द घडविलेल्या डॉ. काकडे यांनी आपला संशोधकीय कारकीर्दीचा आलेखही सातत्याने उंचावत ठेवला. या क्षेत्रात मोठी कामगिरी करून दाखविण्याची त्यांची क्षमता त्यांनी सिद्ध केली होती. त्यांच्या निधनामुळे एका महत्त्वाच्या संशोधकाला देश मुकला आहे. त्यांच्या वैज्ञानिक कार्याचा वसा आणि वारसा पुढच्या पिढीपर्यंत नेणे ही आपली जबाबदारी आहे. त्या दृष्टीने ही व्याख्यानमाला उपयुक्त ठरेल, असा विश्वास त्यांनी व्यक्त केला.

व्याख्यानमालेत उद्या (दि. ४) वनस्पतीशास्त्रज्ञ डॉ. अजित तेळवे

दि. ४ मे हा डॉ. भालचंद्र काकडे यांचा स्मृतिदिन आहे. या दिवशी सायंकाळी ७ वाजता सदर स्मृती व्याख्यानमालेत बारामती येथील तुळजाराम चतुरचंद महाविद्यालयातील वनस्पतीशास्त्रज्ञ डॉ. अजित तेळवे हे ‘जैविक विज्ञानाचे मानवी जीवनातील महत्त्व आणि उपयोजन’ या विषयावर व्याख्यान देणार आहेत. व्याख्यान ऐकण्यासाठी प्रेक्षकांनी आ’लोकशाही युट्यूब वाहिनीला www.youtube.com/c/DrAlokJatratkar या लिंकवर भेट द्यावी.

आ’लोकशाही युट्यूब वाहिनीवर ३ मेपासून डॉ. भालचंद्र काकडे स्मृती व्याख्यानमाला

प्रा. (डॉ.) पी.एस. पाटील

 

डॉ. अजित तेळवे

(डॉ. भालचंद्र काकडे स्मृती व्याख्यानमालेचा प्रोमो)

कोल्हापूर, दि. १ मे: येथील शिवाजी विद्यापीठाचे माजी विद्यार्थी आणि निपाणीचे सुपुत्र असणारे शास्त्रज्ञ डॉ. भालचंद्र काकडे यांच्या प्रथम स्मृतिदिनानिमित्त ‘डॉ. भालचंद्र काकडे स्मृती व्याख्यानमाला’ ऑनलाईन स्वरुपात आयोजित करण्यात आली आहे. दि. ३ व ४ मे २०२२ रोजी सायंकाळी ७.०० वाजता या व्याख्यानांचे आ’लोकशाही या युट्यूब वाहिनीवरून प्रसारण होईल. 

‘भालू’ज् फ्रेंड्स वॉट्सअप ग्रुप’ आणि आ’लोकशाही युट्यूब वाहिनी यांच्या संयुक्त विद्यमाने आयोजित करण्यात आलेल्या या व्याख्यानमालेचे उद्घाटन मंगळवारी (दि. ३ मे) शिवाजी विद्यापीठाचे कुलगुरू डॉ. डी.टी. शिर्के करणार आहेत. तर, आंतरराष्ट्रीय ख्यातीचे शास्त्रज्ञ तथा शिवाजी विद्यापीठाचे प्र-कुलगुरू प्रा. (डॉ.) पी.एस. पाटील हे उद्घाटनपर प्रथम व्याख्यानपुष्प गुंफणार आहेत. डॉ. पाटील हे ‘विज्ञान, संशोधन आणि आपण’ या विषयावर व्याख्यान देणार आहेत. बुधवारी (दि. ४ मे) बारामती येथील तुळजाराम चतुरचंद महाविद्यालयातील वनस्पतीशास्त्रज्ञ प्रा. (डॉ.) अजित तेळवे हे ‘जैविक विज्ञानाचे मानवी जीवनातील महत्त्व आणि उपयोजन’ या विषयावर व्याख्यान देणार आहेत.

सदर व्याख्यानमाला आ’लोकशाही या युट्यूब वाहिनीवरुन प्रसारित होणार असून त्यात प्रेक्षकांना www.youtube.com/c/DrAlokJatratkar या लिंकद्वारे सहभागी होता येईल. ही माहिती डॉ. आलोक जत्राटकर, संतोष पिसे आणि सागर कुलकर्णी यांनी दिली आहे.

रिटायर नोकरीतनं व्हा, आयुष्यातनं नको...

 

Dr N.D. Jatratkar

परवा आम्ही काही विविधवयस्क मित्र-सहकारी गप्पा मारत बसलो होतो... त्यावेळी एक वरिष्ठ सहकारी म्हणाले, ‘आता काय? आमचं संपलं की... पुढच्या वर्षी रिटायर...’ त्यावर मी म्हटलं, ‘अहो, अजून त्याला तब्बल सव्वा वर्ष बाकी आहे... तोपर्यंत या नोकरीचा आनंद घ्या आणि त्यानंतरच्या मनमोकळ्या आयुष्याचं प्लॅनिंग करा ना...’ त्यांना माझं कितपत पटलं माहिती नाही... पण केवळ तेच नव्हे, इतरही अनेक जणांच्या बाबतीत मी पाहात आलोय की, नोकरीच्या उत्तरार्धात त्या रिटायरमेंटच्या दिवसाचं त्यांनी मनातल्या मनात आणि सार्वजनिकरित्याही काऊंटडाऊन सुरू केलेलं असतं. जणू त्यांनी त्या दिवसाशी त्यांच्या आयुष्याचीच सांगड घातलेली असते. रिटायर झालो की बास... संपलं... जणू काही आयुष्याची सारी इतिश्री त्या केवळ एका दिवसात एकवटलेली असावी, अशा पद्धतीनं त्यांचा वावर सुरू असतो. त्या काऊंटडाऊनच्या नादात होतं असं की, एकाच वेळी नोकरीच्या चाकोरीबद्ध चौकटीतून सुटण्याची आशा आणि त्याचवेळी हे चक्र थांबलं की संपलंच... अशा दोलायमान अवस्थेत आयुष्याची क्रमणा सुरू होते. अशा वेळी मग माणसाची विचित्र कोंडी होते. गंभीर बाब म्हणजे असे लोक निवृत्तीनंतरचं जीवन आनंदी पद्धतीनं घालवू शकत नाहीत. माझ्या पाहण्यात असे कित्येक लोक आहेत, जे निवृत्त झाले आणि त्यांना काही काळातच एखाद्या व्याधीनं ग्रासलं किंवा थेट त्यांना अकाली मृत्यूलाच सामोरं जावं लागलं.

आपण जन्मतो, ते का या नोकऱ्यांसाठी? वयाच्या किमान विशीपर्यंत आपण नोकरीविना जगतोच ना! हां, तोपर्यंत चांगल्या नोकरीची आणि त्यायोगे प्राप्त होऊ शकणाऱ्या छोकरीची स्वप्ने पडू लागतात, हे मान्य! पण तोपर्यंत केवळ नोकरी अन् नोकरीच हे आपलं ध्येय नसतं. नोकरी हे जगण्याचं साधन आहे. चरितार्थासाठी आर्थिक मिळकतीची आवश्यकता असते, ती गरज नोकरी भागवते. इतकं हे समीकरण आहे. मात्र, त्या नोकरीत आपण असे गुंततो की कुटुंबात, मित्र परिवारात बोलतानाही नोकरी आणि कार्यालयाच्याच गोष्टी लोक करत राहतात. जणू त्या पलिकडं दुसरा कोणता विषय त्यांच्यासाठी या जगात अस्तित्वातच नसावा. आपले छंद, आवडीनिवडी, कुटुंबासोबतचे निवांत, प्रेमाचे क्षण हे सारं आपण पाठी टाकून रिकामे होतो आणि या जगाच्या पाठीवर एक नोकरी करणारा, पण बिनकामाचा कारकून तयार होतो.

आपणच आपल्याभोवती घट्ट विणलेल्या या कोषातून अलवार बाहेर पडायला हवं. अरे, साहेब असलात, तर ऑफिसात. फॅमिलीसोबत फिरताना सुद्धा तुमच्यातला साहेबच जर बायका-पोरांसोबत असेल, तर तेव्हा समजून जा की काही तरी चुकतंय, चुकलंय...

मानवाचं इतकं सुंदर आयुष्य आपल्याला लाभलंय... ते उत्तम, रंगबिरंगी पद्धतीनं, सर्जनात्मक पद्धतीनं, काही नवं शिकण्यात, काही नवं साकारण्यात व्यतित करू या. त्याचा आनंद लुटू या... मजा घेऊ या...

सोशय मीडियाचे वर्कशॉप घेत असताना मी लोकांना-विशेषतः सरकारी नोकरदारांना नेहमी अमिताभचं उदाहरण देतो. त्यांना सांगतो की, तुम्ही जेव्हा रिटायर व्हायची स्वप्नं पाहात असता, अगर रिटायर होऊन आता नातवंडांना खेळवत बसण्याचं ठरवून घरी ठाण मांडता, त्यानंतर पाच वर्षांनी म्हणजे पासष्टीत अमिताभनं सोशय मीडिया वापरण्यास सुरवात केली आणि आजतागायत दैनंदिन स्वरुपात त्यांचं ब्लॉलेखन आणि मीडिया शेअरिंग अत्यंत प्रभावी पद्धतीनं ते करताहेत.

दुसरं उदाहरण माझ्या घरातलंच... आमचे बाबा म्हणजे दुसरे बच्चनच! आमच्यासह ‘फिटनेस’चेही बाप... बरं, फिटनेस असा की त्यांच्या लग्नाच्या वेळी जी मोजमापं काजम काकांनी (पी. काजम टेलर, निपाणी) घेतली, त्याच मापानं आजही त्यांचे पँट-शर्ट शिवले जातात. तेही रिटायर झाले, त्याला आता तेरा वर्षे झाली. पण, त्यांच्या दिनक्रमात काडीचा फरक नाही. पहाटे साडेचार ते रात्री साडेबारा अखंड काम. त्यात घरकामापासून ते बागकामापर्यंत, अशा सगळ्या कामांचा अंतर्भाव. ही कामं हेच त्यांच्या एनर्जीचं इंगित. आता आपल्यातल्या काहींना पदवीधर झाल्यानंतर एखादी नोकरी लागली की, लगेच शिकण्यातून सुटका झाली म्हणून निश्वास टाकतात. पण, बाबांची केस वेगळी. वयाच्या त्र्याहत्तरीत त्यांच्या लक्षात आलं की, आवड असूनही आपलं हार्मोनियम शिकायचं गेलंय राहून... मग, काय गेले थेट संकेश्वरला... चांगल्यापैकी हार्मोनियम बांधून घेतला आणि आता गुरू करून हार्मोनियम गायन-वादन शिकायचं सुरूय. शिक्षणाला वय नसतं, याचं हे खणखणीत उदाहरणच माझा आदर्श असल्यानं आपण पण कधीच म्हणजे अगदी अखेरच्या श्वासापर्यंत रिटायर न होण्याचं ठरवलंय... तुम्हीही ठरवाच!!

“तथागत”: बुद्धाला भेटण्याचा, भेटविण्याचा प्रामाणिक प्रयत्न

 

तथागत भगवान बुद्ध यांचं तत्त्वज्ञान अखिल सृष्टीच्या मूलगामी अस्तित्वशोधातून जन्माला आलेलं. जन्म आणि मृत्यू या दोन बिंदूंमधील जीवनप्रवासाचं चिंतन करणारं. मानवी जीवनाचाच नव्हे, तर सृष्टीचा हा प्रवास कसा सुखकर, आनंदमयी होईल, या दृष्टीने समग्र जगण्याचं भान देणारं आणि हे जगणं आणि मरणं या दोन्ही गोष्टी सुंदर करणं, या भोवती आणि यासाठी हे तत्त्वज्ञान माणसाला प्रेरित करणारं. त्याच्या आगे आणि मागे जे काही दृष्टीच्या आणि महत्त्वाचं म्हणजे अनुभूतीच्या पलिकडलं आहे, त्याविषयी तथागत मौन बाळगतात. त्या मौनातून अनुभूतीहीन बाबींमधील फोलपण दर्शवितात. विज्ञानवाद हा बुद्धतत्त्वज्ञानाचा गाभा आहे, तो त्यामुळंच. कारण ज्याची अनुभूती घेता येते, त्याच तथ्यांना विज्ञानात स्थान असतं. बुद्धाच्या तत्त्वज्ञानातही अनुभूतीचं तेच स्थान आहे. त्याचप्रमाणं बुद्ध आपल्या तत्त्वज्ञानालाही काळानुरुप बदलण्याचं स्वातंत्र बहाल करतो- मात्र ती सुद्धा या वैज्ञानिक मार्गांनीच. हे याचं महत्त्वाचं वैशिष्ट्य.

जीवनात दुःख आहे, त्या दुःखावर मात करता येणे शक्य आहे आणि ते दुःख निर्माण होऊ नये, यासाठीही प्रयत्न करता येणे शक्य आहे. काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद, मत्सर या विकारांपासून दूर राहणे त्यासाठी आवश्यकच आणि पंचशील व अष्टांगमार्ग हे त्यासाठीचे प्रमुख मार्ग. अहिंसा, अचौर्य, अव्यभिचार, सत्यवदन आणि अपेयपान त्याग हे पंचशील, तर सम्यकदृष्टि, सम्यक संकल्प, सम्यक वाणी, सम्यक कर्म, सम्यक जिविका, सम्यक प्रयत्न, सम्यक स्मृति आणि सम्यक समाधि हे अष्टांग. या मूलभूत गोष्टींचा अंगिकार केल्यास मनुष्याचे जीवन सुखी आणि आनंदी होऊन जाईल.

बुद्ध तत्त्वज्ञानाचं स्मरण होण्याचं कारण म्हणजे नुकतीच लेखक, कवी समर यांची ‘तथागत’ ही बुद्धजीवनावरील एक नितांतसुंदर कादंबरी वाचून पूर्ण झाली. विशी-पंचविशीच्या आतबाहेरच्या एका तरुण संवेदनशील लेखकाला बुद्धाच्या चरित्राला भेटावंसं वाटणं आणि त्यापुढे जाऊन त्याचं सहजसोप्या भाषेत निरुपण करावं, अशा पद्धतीनं बुद्ध मांडावासा वाटणं, हीच बाब मुळी माझ्यासाठी अत्यंत आनंदाची अन् अभिमानाची आहे. आजची पिढी बुद्धाचा साकल्यानं विचार करू पाहते आहे, त्याला भेटू पाहते आहे, त्याच्यापासून काही घेऊ आणि समाजाला देऊ पाहते आहे, ही केवढी महत्त्वाची गोष्ट आहे. त्याहून अधिक महत्त्वाचं म्हणजे ही वर्णनात्मक स्वरुपाची कादंबरी नाही, तर प्रथमपुरूषी निवेदनाच्या स्वरुपात ती साकारलेली आहे. बुद्धाच्या तत्त्वज्ञानाच्या बाबतीत म्हटलं तर ही गोष्ट सोपी आणि म्हटलं तर त्याहून अवघड आहे. कारण प्रथमपुरूषी निवेदनाचे जसे लाभ आहेत, तशा मर्यादाही आहेत. पौराणिक कथापुरूषांच्या बाबतीत निवेदन लेखकाच्या कल्पनांप्रमाणे फुलविता येऊ शकते. बुद्धासारख्या ऐतिहासिक व्यक्तीरेखेच्या संदर्भात मात्र अत्यंत चिकित्सकपणानं वाक्यरचना करावी लागते. त्याच्या तत्त्वज्ञानाचे उपयुक्त आकलन करवून घेणे ही त्यासाठीची पूर्वअट आहे. आणि या बाबतीत समर पूर्णांशाने यशस्वी ठरलेले आहेत. दुसरी महत्त्वाची बाब असते ती म्हणजे अशा बाबतीत लेखक संदर्भसाधने कोणती वापरतो? डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या ‘बुद्ध आणि त्यांचा धम्म’ यांसह अनेक अधिकृत संदर्भसाधनांचा अतिशय योग्य पद्धतीने वापर करीत ही कादंबरी साकारली आहे. बुद्धाच्या धम्माचे आधुनिक स्वरुप जगाला दाखवून देणाऱ्या बाबासाहेबांनाच सदर कादंबरी लेखकाने अर्पण केली आहे. ‘तथागतांनी मानवी मनाचा, अस्तित्वाचा आणि वैश्विक दुःखाचा सखोल अभ्यास करून एक मनुष्यनिष्ठ तत्त्वज्ञान मांडलं. हा प्रवास अद्भुत आहे. तो ऐकून, वाचून त्याबाबत लिहीण्याचा मोह कुणालाही होईल. तसा मलाही झाला. त्यातूनच ‘तथागत’ कादंबरी साकार झाली’, अशी भूमिका लेखकाने मांडली आहे. मात्र, बुद्धाविषयी लिहीण्याची प्रेरणा त्या तत्त्वज्ञानाच्या ताकदीइतकीच लेखकाच्या संवेदनशीलतेमधूनही आलेली आहे, हे मात्र आवर्जून सांगावंसं वाटतं. तथागतांनी केवळ विचार मांडले नाहीत, तर सामाजिक क्रांतीही केली. ते केवळ उपदेश करीत बसले नाहीत, तर त्यांनी समाजही बदलला. तथागतांच्या या क्रांतीकारी कार्याचं प्रतिबिंब उमटविण्यामध्ये ही कादंबरी निश्चितपणे यशस्वी झालेली आहे. त्यासाठी ज्येष्ठ विचारवंत प्रा. गौतमीपुत्र कांबळे यांचं मार्गदर्शनही समर यांनी घेतलेलं आहे. स्वतःच्या साहित्यकृतीला वाचकांना सादर करण्यापूर्वी सर्व कसोट्यांवर ती जास्तीतजास्त निर्दोष करण्याचा लेखकाचा प्रयत्न स्तुत्य आहे. कादंबरी या फॉर्मचा आधार घेत असताना वास्तवाशी जास्तीत जास्त प्रामाणिक राहण्याचा प्रयत्न करणं, ही फार महत्त्वाची बाब आहे. मला सर्वाधिक भावली ती हीच गोष्ट.

आत्मनिवेदनपर शैलीत साकारलेली ‘तथागत’ ही सुमारे ५०२ पृष्ठांची कादंबरी आहे. यामध्ये स्वतः बुद्ध सिद्धार्थ, बोधिसत्त्व सिद्धार्थ, गौतम बुद्ध आणि तथागत या चार विविध अवस्थांमध्ये संवाद साधतात. त्यांच्याखेरीज पत्नी यशोधरा, पिता शुद्धोधन, ब्रह्म सहंपती, शिष्य सारिपुत्त आणि शिष्या भिक्खुणी खेमा अशा सहा जणांच्या तोंडून बुद्धचरित्राचे विविध टप्पे अतिशय अलगद उलगडत जाते. या पात्रनियोजनातून सुद्धा कादंबरीकाराच्या कौशल्याची आणि दांडग्या अभ्यासाची प्रचिती येते. अत्यंत विचारपूर्वक ही योजना केलेली आहे. त्यासाठी समर यांना दाद द्यावीशी वाटते. त्याशिवाय ज्या ओघवत्या शब्दांमध्ये बुद्धाच्या तोंडून त्याचे तत्त्वज्ञान स्रवते, मला वाटते, अलिकडच्या काळात इतक्या सोप्या भाषेत बुद्ध तत्त्वज्ञान आलेलेच नाही. तत्कालीन पाली या लोकभाषेत ते लोकांना कसे भिडले, भावले असावे, हे लेखकाच्या साध्या सोप्या मराठीतून समजते. अन्यथा, सहजसोप्या बुद्धाला अवघड करून सांगणारे विद्वतजनच सभोवतालात अधिक दिसतात. या मध्यस्थांमुळे बुद्ध लोकांना अवघड वाटतो. त्यापेक्षा लोकांनी बुद्धाला थेट भेटणे कधीही चांगले. ते किती योग्य आहे, हे सदरची कादंबरी वाचताना जाणवल्याखेरीज राहात नाही. सध्याच्या कोलाहलयुक्त भोवतालात आजची पिढी किती असोशीने बुद्धाला भेटू पाहते आहे, किंबहुना, बुद्धाला भेटत राहणे, त्याच्यापासून प्रेरित होत राहणे किती अगत्याचे आहे, याचे अधोरेखन ‘तथागत’ ही कादंबरी करते. यात बुद्धाचे जीवनचरित्र, बुद्धाचे कार्य आहेच, पण त्यापलिकडे त्याची सार्वकालिक प्रस्तुतताही दृगोच्चर होते. हेच या कादंबरीचे आणि कादंबरीकाराचे योगदान आहे.

सृजनशील चिन्मय...

‘तथागत’ या कादंबरीविषयी लिहीले, मात्र आता कादंबरीकाराविषयी कौतुकाचे चार बोल लिहीणे मला अगत्याचे वाटते. ‘समर’ ऊर्फ चिन्मय मोघे हा माझे सहकारी, सन्मित्र किरण मोघे यांचा चिरंजीव. मोघे सरांच्या दोनही मुलांच्या लहानपणापासूनच्या जडणघडणीचा मी एक साक्षीदार. कला क्षेत्राशी बालपणापासून जोडलेली ही मुलं या आईबापानं आणि हो, आजीच्या संस्कारानंही तितक्याच संवेदनशीलतेनं घडवली आहेत. त्यांच्यातलं सामाजिक भान आणि कला-साहित्य-सांस्कृतिक व्यवहारांप्रती सजगता ही मूल्ये त्यातूनच रुजलेली आहे. समर तर अगदी टीनएजपासून लिहीतो आहे. कविता, नाटक, कथा, कादंबऱ्या असा त्याचा वावर सुरू आहे. वास्तवाकडं अतिशय संवेदनशीलतेनं पाहात असताना भूतकाळाकडंही चिकित्सकपणानं पाहण्याचा त्याचा दृष्टीकोन फार महत्त्वाचा आहे. त्यामुळंच संगीत नाटक ही परंपरा पौराणिक गोष्टींवर अधिक पोसली गेली असताना त्याला मात्र सम्राट चंद्रगुप्ताच्या व्यक्तीरेखेवर आधारित ‘संगीत चंद्रप्रिया’ हे संगीत नाटक लिहावंसं वाटतं. यात शास्त्रीय संगीतावर आधारित बारा नाट्यपदं आणि भावगीतांचा समावेश आहे. त्याला छत्रपती शिवाजी महाराजांचं चरित्रही हाक मारतं आणि त्यातूनच विविध १९ वृत्तांमधलं ६५० पृष्ठांचं ‘महाकाव्य शिवप्रताप’ तो अवघ्या सोळाव्या वर्षी साकारतो, तेही अवघ्या ५० दिवसांत. या मराठी महाकाव्यात ३००० श्लोक, दहा पर्व आणि शंभर सर्ग आहेत. ही या सृजनशील तरुण कवीची ताकद आहे. त्यापुढं जाऊन आजच्या काळात हिटलर पुन्हा अवतरला तर काय…? हा प्रश्न घेऊन ‘१९७०: रिटर्न ऑफ एडॉल्फ हिटलर’ ही इंग्रजी कादंबरी सुद्धा त्यानं लिहीलीय. आता तो लक्ष्मणाच्या ‘ऊर्मिले’च्या वनवासाचं चिंतन करतो आहे. ती सुद्धा लवकरच आपल्या भेटीला येणार आहे. मीही त्या प्रतीक्षेत आहे. चिन्मय, तुझं भविष्य उज्ज्वल आहेच, हे मी सांगण्याची खरं तर आवश्यकताच नाही. मात्र, तुझ्यासारख्या संवेदनशील तरुणाच्या हातून या देशाचं भवितव्यही उजळत राहील, याची खात्री आहे. तुझी सर्जनशील अभिव्यक्ती अशीच सकारात्मक दिशेनं फुलत राहो, त्यातून अशा अनेकानेक साहित्यकृती निर्माण होवोत, यासाठी अनेकानेक शुभेच्छा!

---

तथागत

लेखक: समर

प्रकाशक: समर प्रकाशन, पुणे

पृष्ठे: ५०२

मूल्य: रु. ५००/-

(अमेझॉनवर उपलब्ध)