माझा फोटोग्राफीचा गुरू हरपला...!

मुळ्ये कुटुंबियांसमवेत आमची बीजेसीची फोटोग्राफीची बॅच. यात प्रज्ञा कलमे, जितेंद्र पोवार, विजय जाधव (पार्टनर), सचिन बनछोडे, समाधान पोरे, संजय साळुंखे, निशिकांत तोडकर, संदीप तेंडोलकर, रफिक मुल्ला, संजय उपाध्ये आणि संजय चव्हाण आहेत.

शशिकांत मुळ्ये सरांसमवेत केलेली दाजीपूरच्या अभयारण्याची अविस्मरणीय सफर.

शशिकांत मुळ्ये सरांसमवेत केलेली दाजीपूरच्या अभयारण्याची अविस्मरणीय सफर.

बीजेसीच्या आमच्या बॅचमसेवत (डावीकडून) डॉ. जगन्नाथ पाटील, डॉ. अशोक चौसाळकर, श्री. दशरथ पारेकर, डॉ. ओमप्रकाश कलमे आणि श्री. शशिकांत मुळ्ये. समोर सरांची छोटी सोनू दिसत आहे.

बरोब्बर एकवीस वर्षांपूर्वीची गोष्ट... शिवाजी विद्यापीठात बीजेसी करत असतानाची... विद्यापीठात सध्या आता जिथं गांधी अभ्यास केंद्राचा वर्ग चालतो, ती खोली त्यावेळी आमच्या जर्नालिझमची सेमिनार रुम होती. गेस्ट लेक्चर्स, प्रेझेंटेशन्स, सेमिनार, व्हायव्हा वगैरे त्या खोलीत होत. तिथं जमायला ओमप्रकाश कलमे सरांनी सांगितलेलं. कारण माहिती नव्हतं.. थोड्या वेळात कलमे सर एका उंचापुऱ्या व्यक्तीला सोबत घेऊन वर्गात दाखल झाले. पाहता क्षणीच नजरेत भरणारं त्यांचं वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांचे मोठ्ठे डोळे. इतके मोठे की गांधीजींसारख्या गोल फ्रेमच्या त्यांच्या चष्म्यातून बाहेर येतील की काय, असे वाटावे.. पण मोठ्ठे असूनही त्या डोळ्यांत रुक्ष बटबटीतपणा नव्हता. एक प्रकारचं स्नेहाळ मार्दव त्यांत होतं. चेहऱ्यावर सदैव विलसणाऱ्या स्मितहास्यामुळं एक प्रकारची प्रसन्नता त्या व्यक्तीच्या चेहऱ्यावर होती. कलमे सरांनी ओळख करून दिली, “हे शशिकांत मुळ्ये. प्रसिद्ध छायाचित्रकार आहेत. मुंबईहून काही कारणानिमित्त कोल्हापुरात दाखल झाले आहेत. ते आपल्याला फोटोग्राफी हा विषय शिकवतील. आपल्याकडे फोटोग्राफी ऑप्शनला असला तरी आधुनिक युगात तिचं महत्त्व समजावून घेण्यासाठी तुम्ही सर्वांनी या विषयाची निवड करावी,” वगैरे वगैरे सरांनी सांगितलं.

शशिकांत मुळ्ये सरांच्या दर्शनाचा तो आमचा पहिला दिवस होता. त्यानंतर फोटोग्राफीविषयी, आपल्या कामाविषयी मुळ्ये सरांनी आम्हाला माहिती दिली. त्यातून त्यांनी अनेक कंपन्यांसाठी विशेषतः एचएमव्हीसाठी कॅसेट कव्हर्स केल्याचं समजलं. अनेक उद्योगांसाठी इंडस्ट्रीयल फोटोग्राफी केल्याचंही समजलं. त्यांचे काही फोटोग्राफ्स पाहिल्यानंतर या मोठ्या डोळ्यांमधली नजरही किती कलात्मक अन् तीक्ष्ण आहे, याची आम्हाला खात्रीच पटली. आमच्यातल्या निम्म्या विद्यार्थ्यांनी फोटोग्राफी विषय ठेवायचं, तत्क्षणी ठरवून टाकलं. सरांच्या वक्तृत्वानं आणि कार्यानं सर्वाधिक भारावलेल्यांत मी, निशिकांत (तोडकर) आणि समाधान (पोरे) होतो. पुढं आम्ही सरांचे आल्लोक, निशी आणि सॅम झालो.

एवढं सगळं असताना मग सर मुंबई सोडून कोल्हापुरात का बरं आले असतील, असा प्रश्न आम्हाला पडलेला; पहिल्या भेटीतच तसं विचारणं थोडं अगोचरपणाचंच होतं, पण त्या वयात तो घडून गेला; तथापि, सरांनी अत्यंत प्रांजळपणानं त्यामागची कथा सांगितली आणि त्यामुळं तर मी त्यांच्या प्रेमात पडलो. सरांना ट्रेकिंगचा भारी नाद होता. हिमालयावर सरांनी दोन वेळा चढाई केली, नयनरम्य फोटोग्राफीही केली. मात्र, दुसऱ्या वेळी त्यांना स्नो बाईट झाला आणि त्यांचा पाय वाचविण्यासाठी मांडीतील हाडाच्या जागी स्टीलचा रॉड घालावा लागला होता. त्यामुळं धावपळ कमी करावी लागणार होती. म्हणून सरांनी सासूरवाडीचं ठिकाण असलेल्या कोल्हापूरची निवड स्थायिक होण्यासाठी केली होती. पुढच्या व्याख्यानावेळी आम्ही सरांना त्यांच्या हिमालय स्वारीतील छायाचित्रांचीच माहिती द्यायला लावली. जवळजवळ दोन तास सरांनी आम्हाला हिमालयाची सचित्र सफरच जणू घडविली. ते स्वतःही तल्लीन झालेले आणि आम्हीही.

असा आमचा फोटोग्राफीचा हिमालयीन विषयप्रवेश झाला. सरांचं शिकवणंही रुटिन, रटाळ नव्हतं. अनुभव शेअर करीत, फोटोग्राफीच्या गंमतीजंमती, दिग्गज फोटोग्राफर्सच्या यशकथा सांगत, त्यांनी आम्हाला फोटोमागच्या दुनियेची सफर घडवायला सुरवात केली. ‘बेटर फोटोग्राफी’ सरांमुळंच आमच्या आयुष्यात आलं. सर शिकवत होते, तेव्हा अद्याप डिजिटल फोटोग्राफीची सुरवात झालेली नव्हती. रोल कॅमेऱ्यांचा, एसएलआरचा तो जमाना होता. बाजारात कोडॅकचा हँडी केबी-१० नुकताच दाखल झालेला, असा तो कालखंड. तेव्हा मुळ्ये सरांनी आम्हाला डिजिटलच्या पाऊलखुणांची माहिती दिलेली होती. सर्व फोटोग्राफर्ससाठी महत्त्वाचा आणि मोलाचा ठरेल, असा संदेश त्यांनी त्यावेळी आम्हाला देऊन ठेवला. ते सांगत, “फोटोग्राफीत इन्स्ट्रुमेंट महत्त्वाचे असतेच. नाही, असे नाही. मात्र, इन्स्ट्रुमेंटच महत्त्वाचे असते, असे मात्र नाही. तुमच्या हातात जगातला सर्वात भारी, महागडा कॅमेरा आहे, मात्र फोटो काढण्यासाठी लागणारी नजर तुमच्याकडे नसेल, तर सारेच व्यर्थ आहे.” त्यामुळे त्या काळात केबी-१०, कॅननसारखे साधे कॅमेरे हाती घेऊन फोटो काढण्याचे प्रयोग आम्ही केले, पण त्याचवेळी सेकंडहँड का असेना, पण एसएलआर (सिंगल लेन्स रिफ्लेक्स) कॅमेरा घेण्याचं धाडसही सरांनी आमच्यात निर्माण केलं. “कॅमेऱ्यात रोल असा कौशल्यानं लोड करता यायला हवा की, ३६च्या रोलमध्ये ३८ ते ४० फ्रेम्स एक्स्पोज व्हायला हव्यात आणि या प्रत्येक रोलमध्ये तुमचा किमान एक तरी बेस्ट, वेगळा फोटो असायला हवा. हळूहळू ही संख्या जितकी वाढत जाईल, तितके तुम्ही उत्तम छायाचित्रकार व्हाल.” आजही हातातल्या मोबाईलमध्ये जरी एखादा फोटो घेतला आणि तो उत्तम आला, तर सरांच्या या वाक्यांची आठवण झाल्याखेरीज राहात नाही.

सरांनी फोटोग्राफीसंदर्भातील इतक्या असाइनमेंट आमच्याकडून करवून घेतल्या की आमचा कॉन्फिडन्स खूपच वाढला. इतका की, मी आणि समाधाननं एसएलआर घेऊन मुक्त छायाचित्रकार म्हणून कामही करायला सुरवात केली. विद्यापीठाचं कॉन्व्होकेशन असो की एखाद्या वसतिगृहातल्या मित्राचा रिसर्च एक्सपिरीमेंट, अशा ऑर्डरी मिळायला सुरवात झाली. कमाई सुरू झाली. त्यामुळं माझा पहिला शिक्का जो तयार केला, तो ‘फोटोग्राफर अँड जर्नालिस्ट’ असा होता, हे अभिमानपूर्वक नमूद करावंसं वाटतं. त्याला मुळ्ये सरांचं मार्गदर्शनच कारणीभूत होतं.

क्लासरुमबरोबरच क्लासरुमबाहेरही सरांचं शिकवणं सुरूच असायचं. आम्ही बीजेसीच्या फोटोग्राफीच्या विद्यार्थ्यांनी सरांसोबत दाजीपूरच्या अभयारण्यात फोटोग्राफीसाठी जंगल सफारी केली. जंगल कसं वाचावं, पाहावं, हे आम्हाला सांगणारा हा पहिला माणूस होता. एवढंच नाही, आमच्या मनावर परंपरेनं लादलेली काही जळमटं होती, ती काढून टाकायलाही सरच कारणीभूत होते. उदाहरणच सांगायचं तर, न्यूड किंवा नग्न म्हणजे काही तरी चुकीचं, वाईट, ओंगळ अशी आपली सार्वत्रिक सामाजिक मानसिकता करून देण्यात आलेली असते. सरांनी आमच्या मनातली ही किल्मिषं अगदी हळूवारपणानं दूर केली. नग्नतेकडं केवळ अश्लील म्हणून न पाहता त्यातलं सौंदर्य, ते टिपण्यामागील छायाचित्रकाराची नजर, भूमिका हे समजून घ्यायला शिकवलं. ते सांगताना मग केवळ छायाचित्रांपुरतं मर्यादित न राहता लिओनार्दो, राजा रविवर्म्यासारख्या महान चित्रकर्मींची नव्यानं पुनर्भेट घडविली. त्या दोन वर्षांत सरांबरोबर आम्ही उत्तमोत्तम इंग्रजी चित्रपट पाहिले. चित्रपटांतल्या छायाचित्रणाबद्दलही सर भरभरून बोलत, माहिती देत असत. आम्हाला खऱ्या अर्थानं एन्-रिच करणारा हा शिक्षक होता.

सरांसोबतचा स्नेह हा केवळ त्यांच्यापुरता मर्यादित न राहता त्यांच्या घरापर्यंत विस्तारला होता. मॅडमही त्यांच्यासारख्याच स्वभावानं मृदू आणि बोलायला गोड. आणि छोटुकली सोनू (चैत्राली) तर काय, आम्हा सर्वांचीच लाडकी झालेली.

अभिनेता अतुल परचुरे हा सरांचा जवळचा नातेवाईक. तो एकदा खाजगी भेटीवर आला असताना (सरांना माझं चित्रपट प्रेम ठाऊक असल्यानं) त्यांनी आवर्जून माझी अन् त्याची भेट घडवून आणली. त्यावेळी अतुलची मी घेतलेली मुलाखत ‘लोकमत’च्या ‘चित्रगंधा’ पुरवणीत प्रसिद्ध झाली.

पुढं आम्ही सारे कामानिमित्तानं इकडं-तिकडं झालो. मी सकाळमध्ये उपसंपादक म्हणून रुजू झालो. लग्न झालं. त्यानंतर कोल्हापुरात अगदी लकीली सरांच्या अपार्टमेंटच्या वरच्या मजल्यावरील फ्लॅटच मला भाड्यानं मिळाला. त्यामुळं केवळ माझ्यापुरता असणारा मुळ्ये कुटुंबाचा स्नेह माझ्या पत्नीलाही लाभला. नाईट ड्युटीला जात असताना तिला जणू तिच्या आईवडिलांची सोबत आहे, असं समजून मी निर्धास्तपणानं ड्युटीला जात असे. सर आम्हाला ‘हनिमून कपल’ म्हणून संबोधत. म्हणायचे, “या वयात जितका क्वालिटी टाईम एकमेकांसाठी द्याल, तितकं ते पुढं महत्त्वाचं ठरतं. नंतर तुम्ही मुलाबाळांसह साऱ्यांना वेळ द्याल, पण एकमेकांसाठी किती वेळ द्याल, सांगता यायचं नाही.” त्यावेळी मला त्यांच्या सांगण्याची मौज वाटायची, पण आता त्यातलं मर्म उमगतंय... त्यांचं सांगणं एकदम अनुभवसिद्ध होतं. पुढं सहा महिन्यांतच मी नोकरीनिमित्तानं मुंबईला शिफ्ट झालो. सरांशी अधून-मधून बोलणं व्हायचं. त्यांनी काही वाचलं, कधी आठवण झाली की, स्वतःहून फोन करायचे. काही नवीन सांगायचे, काही नवीन विचारायचे. सरांमुळेच ज्यांच्या कामाची माहिती झाली, त्या गोपाळ बोधे सरांशी झालेला परिचय ही माझ्या आयुष्यातली एक महत्त्वाची घटना होती. त्याच दिवशी सरांना फोन करून त्यांना या भेटीविषयी सांगितल्याखेरीज मला राहावलं नाही. खूष झाले ते!

काही वर्षांपूर्वी मॅडमचं असंच अचानकपणानं निधन झालं. सरांसाठी, सोनूसाठी, आमच्यासाठी हा मोठा अनपेक्षित धक्का होता. त्या त्रिकोणी कुटुंबाचं एकमेकांशी असलेलं बाँडिंग ज्यांना ठाऊकाय, त्यांनाच हा महत्त्वाचा कोन हरपल्याचं विलक्षण दुःख लक्षात येईल. सर त्यातून सावरायचा प्रयत्न करीत राहिले, ते फक्त सोनूसाठी. तिच्यासाठी ते पुण्याला शिफ्ट झाले. तिथल्या चांगल्या कॉलेजात सोनू शिकू लागली. तिच्या शैक्षणिक प्रगतीच्या वार्ता ते शेअर करीत असत. व्हॉट्सअप हे त्यांनी त्यासाठी चांगल्या पद्धतीनं वापरायला सुरवात केलेली. मधल्या काळात त्यांनाही थोडासा विस्मरणाचा त्रास सुरू झाला, पण तो मर्यादित होता. आणि गेल्या तीन ऑक्टोबरला पहाटे त्यांचंही अचानकपणे निधन झालं. त्रिकोणाचे दोन कोन हरपले आहेत आणि सोनू नामक बिंदूला पुन्हा नव्यानं आपल्या आयुष्याची भूमिती साधण्यासाठी, जुळविण्यासाठी बळ गोळा करायचंय, संघर्षरत व्हायचंय.

मुळ्ये सरांचं अकाली जाणं हे माझ्यासाठीच नव्हे, तर आमच्या संपूर्ण बॅचसाठी प्रचंड क्लेषकारक आहे. त्यांच्याविषयी जेव्हा विचार करतो, तेव्हा लक्षात येतं की, या माणसानं आम्हाला केवळ फोटोग्राफी शिकवली, असं नाही, तर आयुष्य जगावं कसं, किती रसरशीतपणानं जीवनातील विविध अभिव्यक्तींचा आस्वाद घेता येऊ शकतो, हे त्यांनी त्यांच्या स्वतःच्या उदाहरणातून दाखवून दिलं. कधी आनंदात, तर कधी एकटेपणात ते त्यांची लाडकी सतार घेऊन बसायचे. सर असेच एकदा तल्लीन होऊन सतार वाजवत असताना त्यांचा एकमेव श्रोता होण्याची संधी मला लाभलीय. त्यांना बसल्या जागी इथंही बक्कळ पैसा कमावता आला असता, पण त्यांनी तसं केलं नाही. क्वालिटी टाईम देऊन सुपरफाईन काम हे त्यांचं वैशिष्ट्य होतं. आपल्या वेळेवर आपल्या कुटुंबाचाही हक्क आहे, हे त्यांच्या सदैव स्मरणात असायचं. सकाळी घरातून बाहेर पडताना इतक्या वाजेपर्यंत येतो म्हणून सांगितलं, की त्या वेळेत घरी पोहोचणारच. आजकाल सारे नातेसंबंध मागे टोकून पैशांच्या मागे धावणारी मंडळी पाहिली की मुळ्ये सरांसारख्या माणसाचं वेगळेपण प्रकर्षानं जाणवायला लागतं. खूप पैसा, प्रचंड प्रसिद्धी त्यांना सहजी मिळविता आली असती, पण त्यांनी जगण्याचं खरं रहस्य ओळखलं होतं. जेवढंही आयुष्य ते जगले, क्वालिटीनं जगले.

आता मॅडम नाहीत... सरही नाहीत... या दोघांनी इतकं अकाली जाणं अपेक्षित नसतानाही ते घडलंय... वस्तुस्थिती स्वीकारावीच लागेल... पण या दोघांच्या प्रेमाची छत्रछाया लाडक्या सोनूवर सदैव राहील, याची खात्री आहे... मिस् यू सो मच मुळ्ये सर! रेस्ट इन पीस!

‘विनर, विनर; चिकन डिनर!’

‘विनर, विनर; चिकन डिनर!’ ही आरोळी आज आपल्या भोवतालच्या अनेक युवा तरुणांच्या भावविश्वाला, मेंदूला विळखा घालून बधीर करून सोडते आहे. ‘प्लेअर अननोन्स बॅटलग्राऊंड’ असं जीभेला जडशीळ असं नाव घेतलं तर कदाचित कोणाच्याच लक्षात येणार नाही; पण ‘पबजी’ (PUBG) असं म्हटलं की लग्गेच लक्षात येईल. या पबजीनं केवळ आपल्याच देशात नव्हे, तर संपूर्ण जगभरात मोठा गहजब माजविला आहे. गेल्या आठवड्यात, नव्हे अगदी पाचच दिवसांपूर्वी बेळगावमधल्या एका २१ वर्षांच्या तरुणानं ‘सारखं पबजी खेळत जाऊ नकोस,’ असं सांगणाऱ्या आणि सशस्त्र सैनिक दलातून निवृत्त असलेल्या आपल्या बापाचा अत्यंत निर्घृणपणे खून केला. रात्रभर गेम खेळणाऱ्या या मुलानं सकाळी सकाळी आपल्या गेम खेळू नको, असं सांगणाऱ्या बापाचं शीर कोयत्यानं धडावेगळं केलं आणि पायही तोडला. काल कोल्हापूर परिसरातल्याच एका गावातल्या तरुणावर ‘पबजी’ खेळल्यानं मनोरुग्ण होण्याची वेळ आली. उपचारासाठी दाखल केल्यानंतरही तेथून तो हळूच पळूनही गेला.

काही दिवसांपूर्वी एका मुलाला आईनं ‘उद्या दहावीच्या परीक्षेचा पेपर आहे, पबजी खेळू नको,’ असं सांगितलं, तर त्या मुलानं आत्महत्याच केली. दुसरीकडं एकानं याच कारणासाठी बहिणीच्या नियोजित पतीवरच हल्ला केला. एका ठिकाणी सलग आठ आठ तास मोबाईलवर गेम खेळणाऱ्या मुलाला बेशुद्ध झाल्यानं उपचारांसाठी दाखल करण्याची वेळ आली होती. तर आणखी एका तरुणाची बोटं गेम खेळताना मोबाईल ज्या पोझिशनमध्ये धरतात, तशीच वाकडीच्या वाकडीच राहिली होती.

दोनेक वर्षांपूर्वी ब्लूव्हेल गेम तयार करून अनेक तरुणांना शारिरीक-मानसिक इजा करून घेण्यासाठी प्रवृत्त करणाऱ्या आणि अगदी उंचावरुन उडी मारुन आत्महत्येला प्रवृत्त करणाऱ्या कंपनीचंच ‘पबजी’ हे सुद्धा अपत्य आहे. रुथलेस किलींग, अंदाधुंद गोळीबार, त्यातून उन्मादी विजय आणि मग ‘चिकन डिनर’ असं एका वाक्यात वर्णन करता येत असलं तरी ते तितकं सरळसोपं नाही.

या गेमच्या विळख्यात टीनेजर्स ते नुकतीच त्यातून पुढं सरकलेली तरुणाई अडकलीय. त्यातून निर्माण होणाऱ्या मनोविकृतीचे दुष्परिणाम आपल्याला आता लक्षणीय स्वरुपात दिसू लागले आहेत. या गेमवर बंदी घाला, अशी सरधोपट मागणी करता येणं शक्य आहे. पण, त्याचा काही उपयोग होणार नाही. ‘ब्लूव्हेल’वर बंदी घातल्यानंतरच ‘पबजी’ पुढं आलंय. आणखीही ‘फ्री फायर’सारख्या गेम्स आहेत आणि त्यात आपली मुलं गुंतत चाललीयत- प्रमाणाबाहेर...

मित्रांनो, इथं पुन्हा मी आपली जबाबदारी अधोरेखित करतो. गेम्सवर बंदी घालण्यापेक्षा त्या खेळणाऱ्या आपल्या मित्र-मैत्रिणींना त्यांच्या मनावर परिणाम होण्यापूर्वीच आपण सावध करू या, त्यातून बाहेर काढू या... माझे जे तरुण मित्र अशा गेम्स खेळत असतील, त्यांनी त्यापासून दूर व्हावं... प्रयत्न करा, निश्चित जमेल... ज्या मित्र-मैत्रिणींची मुलं-मुली सतत तुमचा मोबाईल घेऊन आतल्या खोलीत बसत असतील, त्यांना मोबाईलपासून प्रयत्नपूर्वक दूर करा... याचा अर्थ लगेच टीव्हीच्या पडद्यासमोर बसवा, असा मात्र नाही. त्यांना काही क्रिएटीव्ह चॅलेंजिस द्या... जे मित्र-मैत्रिणी, आपलं लहानगं कसं मोबाईल अनलॉक करून युट्यूबवर जाऊन त्याला हवा असणारा व्हिडिओ लावतंय, याचं कौतुक करत असतील, किंवा मोबाईलवर अमूक एक व्हिडिओ लावल्याशिवाय जेवण भरवूनच घेत नाही, असं कौतुकानं सांगत असतील, त्यांनी वेळीच सावध व्हावं... तुम्ही भविष्यातला मनोरुग्ण घडवताय, एवढं लक्षात घ्या...

थोडक्यात, आयुष्याचाच गेम करणाऱ्या अशा गेम्सना तुमच्या अगर तुमच्या मुलांच्या आयुष्यात थारा देऊ नका, एवढंच माझं कळकळीचं सांगणं!

आपत्कालीन परिस्थितीत पाळावी अशी सर्वसाधारण आचारसंहिता

(छायाचित्र सौजन्य: टीव्ही-९)

(छायाचित्र सौजन्य: द इंडियन एक्स्प्रेस)

(छायाचित्र सौजन्य: द हिंदू)

आपत्ती कालखंडातील सर्वसाधारण आचारसंहिता: (पश्चिम महाराष्ट्र महापूर स्थितीच्या अनुषंगाने)

मित्र हो, गेल्या अनेक वर्षांमध्ये शासकीय अधिकारी या नात्याने विशेषतः माहिती व जनसंपर्क महासंचालनालयात ११ जुलै २००६ च्या मुंबई बॉम्बस्फोटांपासून ते २१ जून २०१२ रोजी मंत्रालय जळीत प्रकरणापर्यंत आपत्ती व्यवस्थापनाच्या कामामध्ये सक्रिय योगदान दिल्याच्या अनुभवावर आधारित पुढे मी काही बाबी मांडत आहे. आपत्तीच्या प्रसंगी काही मूलभूत दक्षता विविध स्तरांवरुन घेण्याची गरज असते. मी देत असलेली आचारसंहिता हीच आदर्श आहे किंवा असावी, असे म्हणणे नाही. त्यामध्ये आपणही आवश्यक तिथे भर घालू शकता. तथापि, ती अंमलात आणली, तर या स्थितीत अत्यंत संतुलितपणे काम करता येणे आणि संकटावर मात करून पुन्हा लवकर स्थिती पूर्वपदावर आणणे आपल्याला शक्य होईल. यामध्ये मी सद्यस्थितीत अनुभवलेल्या, पाहिलेल्या बाबींचा उल्लेख केला असला तरी, त्याला व्यक्तीगत न घेता, त्यांची दक्षता सध्याच्या अभूतपूर्व स्थितीत घेणे आवश्यक आहे, म्हणून केवळ त्यांचा उल्लेख आहे, हे सुरवातीलाच नमूद करतो.  

शासकीय व प्रशासकीय स्तरावरुन घ्यावयाची दक्षता-

·         सध्या स्थानिक प्रशासन मोठ्या गतीने आपत्ती व्यवस्थापनाच्या कार्यात सक्रिय आहे. उपलब्ध मनुष्यबळ, साधनसामुग्री, स्थानिक यंत्रणा, अग्नीशमन कर्मचारी, वैद्यकीय अधिकारी-कर्मचारी त्याचप्रमाणे राज्याचे पोलीस दल, शीघ्र कृती दल, एनडीआरएफ, लष्कर, नौदल आदी जिथून शक्य असेल तिथून कुमक मागवून या कामाला गती देण्यात येत आहे. आपत्ती व्यवस्थापनाचे प्रमुख म्हणून मा. जिल्हाधिकारी, कोल्हापूर महानगरपालिकेचे आयुक्त, जिल्हा पोलीस अधीक्षक यांच्यासह सर्वच प्रमुख शासकीय अधिकारी या आपत्तीचा सातत्याने आढावा घेत व्यवस्थापनाचे, मदतीचे काम करीत आहे.

·         मा. मुख्यमंत्री यांनी जमिनीवर न उतरताच हवाई पाहणी केली आणि निघून गेले, असे आरोप सुरू झाले. तथापि, मुख्यमंत्री महोदयांनी राजापुरात उतरून पूरग्रस्तांना बाहेर काढण्याच्या कामाला लागावे, हे मुळातच अभिप्रेत नाही. त्यांनी केलेल्या हवाई पाहणीमधून महापूर स्थितीची तीव्रता आणि गांभीर्य त्यांच्या लक्षात येणे महत्त्वाचे. कारण पूरस्थितीमधल्या व्यवस्थापनाच्या कामानंतर पुढे जे मदत व पुनर्वसनाचे अत्यंत महत्त्वाचे काम असते, त्यासाठी राष्ट्रीय स्तरावरुन केंद्र सरकारकडून पूरग्रस्तांसाठी आवश्यक तो मदतनिधी मिळविणे आणि त्याचे वितरण, संनियंत्रण करणे, राज्यभरातच उद्भवलेल्या प्रत्येक आपत्तीग्रस्तापर्यंत ती पोहोचविण्याचे राज्यस्तरीय नियोजन करणे आदी अत्यंत प्रमुख कामे राज्याचे प्रमुख या नात्याने मुख्यमंत्री करतील.

·         एकदा मुख्यमंत्र्यांनी पाहणी केल्यानंतर अन्य मंत्री, संत्री, विरोधी पक्षनेते यांनी प्रशासन बचाव व मदत कार्यात गुंतलेले असताना शक्यतो या भागाचे दौरे करू नयेत. त्यांच्या दौऱ्यांच्या, पत्रकार परिषदांचा अतिरिक्त ताण स्थानिक प्रशासनावर पडत असतो. मूळ कामावर त्याचा परिणाम होण्याची दाट शक्यता असते. त्यामुळे त्यांनी शक्यतो मुख्यालयातूनच सदर परिस्थितीचा आढावा घ्यावा आणि तेथून स्थानिक प्रशासनाला लागणाऱ्या मदतीसाठीचे नियोजन करावे, हे अधिक योग्य ठरते.

·         सदर मंत्री अगर कोणाही वरिष्ठाने अशा आपत्तीच्या प्रसंगी व्यक्तीगत प्रसिद्धीचा मोह शक्यतो टाळावा. आपदग्रस्तांपर्यंत जाऊनच मदत करण्याचा आग्रह धरू नये. कारण यंत्रणेचे लक्ष त्यामुळे आपदग्रस्तांपेक्षा मा. मंत्री यांच्या सुरक्षेकडे लागून राहते. राज्याचे मंत्री म्हणून आपला जीव मोलाचा आहे. तो धोक्यात घालण्याची नक्कीच गरज नाही. आपद्ग्रस्तांपर्यंत पोहोचण्याची सध्या गरज नाही. मदत व पुनर्वसनासाठी आवश्यक पंचनामे आणि त्यांना योग्य नुकसान भरपाई यासाठी पुढच्या टप्प्यात जरुर हिरीरीने मदत करावी.

·         संबंधित जिल्ह्याचे मा. पालकमंत्री हे राज्य शासनाचे नोडल मंत्री म्हणून सर्वांच्या वतीने स्थानिक पातळीवर परिस्थितीवर नजर ठेवून असतातच. प्रशासनाला वेळोवेळी मार्गदर्शन करण्याबरोबर सदर परिस्थितीबाबत राज्य शासनाला अवगत करण्याचे कामही पालकमंत्री करीत असतात. त्यांनीच सर्व मंत्री आणि तत्सम अन्य व्यक्तींसाठी सिंगल पॉईंट कॉन्टॅक्ट म्हणून काम करावे. अन्य मंत्र्यांनीही त्यांच्याशीच संपर्कात राहावे.

·         स्थानिक नेते आणि कार्यकर्ते पूरस्थितीत प्रत्यक्ष उतरून लोकांना मदत करताहेत, ही बाब उत्तमच आहे. मात्र, त्यांनीही शक्यतो व्यक्तीगत प्रसिद्धी किमान या प्रसंगी टाळावी. सर्वांनी पक्षभेद, मनभेद विसरून आपत्ती व्यवस्थापनाच्या कामात स्थानिक प्रशासनाला मदत करावी.

·         शासकीय व प्रशासकीय स्तरावरुन वेगवेगळी माहिती न प्रसृत करता स्थानिक प्रशासनाकडून प्राप्त झालेली अधिकृत माहिती दिवसातून टप्प्याटप्प्याने वितरित करावी, जेणे करून आपत्तीच्या स्थितीची नेमकी कल्पना लोकांना येऊ शकेल. यामध्ये सर्वच स्थानिक शासकीय आस्थापना, जसे की, जिल्हाधिकारी कार्यालय, महानगरपालिका, महावितरण, जिल्हा परिषद आदी यंत्रणांनी जिल्हा माहिती कार्यालयाशी (अगर परिस्थितीनुसार माहिती व जनसंपर्क महासंचालनालयाशी अगर केंद्रीय प्रेस इन्फॉर्मेशन ब्युरोशी) समन्वय राखून त्यांच्या माध्यमातूनच सिंगल पॉईंट अधिकृत माहिती माध्यमांपर्यंत आणि नागरिकांपर्यंत पोहोचवावी.

 प्रसारमाध्यमांनी घ्यावयाची दक्षता-

• ·         प्रसारमाध्यम प्रतिनिधींची भूमिका आपत्तीच्या कालखंडात अत्यंतच नव्हे, सर्वात महत्त्वाची असते.
  ·         आपत्तीच्या काळात सर्वात मोठा अडथळा निर्माण होतो, तो म्हणजे अफवांचा! अफवांचे पेव फुटून आपत्तीच्या काळात नागरिकांमध्ये घबराट, अस्वस्थता आणि चिंतेचे वातावरण पसरू शकते. याला सध्या समाजमाध्यमांची जोड मिळाल्याने अफवा वाऱ्यापेक्षाही अधिक वेगाने व्हायरल होतात. या पार्श्वभूमीवर, प्रशासनाकडून प्राप्त झालेली अधिकृत माहिती लोकांपर्यंत वेळीच पोहोचवून, त्याचप्रमाणे कोणतीही माहिती हाताशी आल्यानंतर तिची शहानिशा करून त्यानंतरच तिचे प्रसारण करणे अधिक योग्य ठरते.
  ·         एरव्ही विरोधी पक्षाची भूमिका बजावणे अभिप्रेत असलेल्या प्रसारमाध्यमांनी आपत्तीच्या प्रसंगी मात्र शासन, प्रशासन यांचा विस्तारित भाग म्हणून काम करावे. कारण अशा वेळी नागरिक अत्यंत सजगपणे प्रसारमाध्यमांतून काय माहिती दिली जात आहेत, त्यावर कधी नव्हे इतके लक्ष ठेवून असतात, विसंबलेले असतात. त्यामुळे त्यांच्यापर्यंत अधिकृत आणि ताजी माहिती पोहोचविण्याच्या भूमिकेतून जिल्हा माहिती कार्यालयाकडून प्राप्त झालेले ताजे अपडेट्स रिलीज करावेत.
  ·         पत्रकार हा सुद्धा प्रथम माणूस आहे. आपत्तीच्या क्षणी कित्येक जण स्वतःच्या घरावर तुळशीपत्र ठेवून आपले कर्तव्य बजावत आहेत, असतात. आपत्तीच्या काळात अडकलेल्या व्यक्तीच्या मदतीसाठी धावण्याला आपले हे माणूसपण आपल्याला प्रेरित करीत असते. मात्र, आपली ही धडपड आपल्या मूळ कामाच्या, तसेच प्रशासनाकडून सुरू असलेल्या मदतकार्याला अडथळा तर होणार नाही ना, याची दक्षताही घेणे गरजेचे आहे.
  ·         अशा आपत्तीच्या प्रसंगी प्रत्यक्ष ठिकाणावरच पोहोचून वार्तांकन करण्याचा सोस थोडा बाजूला ठेवायला हरकत नाही. अशा वेळी प्रसंगी ‘काठावरची’ पत्रकारिता केली, तरी कोणी आपल्याला नावे ठेवणार नाही. (२६/११ च्या मुंबईवरील दहशतवादी हल्ल्याच्या प्रसंगी अशा अतिउत्साही लाइव्ह कव्हरेजच्या नादात आपण इथून पाकिस्तानमध्ये बसलेल्या मास्टरमाईंडला सारी स्थिती लाइव्ह दाखवित राहिलो आणि तिथून त्यांना दहशतवाद्यांना सूचना देणे शक्य झाले, हे लक्षात यायला आपल्याला २४ तासांपेक्षा अधिक काळ उलटून गेला होता, हे लक्षात घेऊ या.) अंतर्गत व्यावसायिक स्पर्धा अशा आपत्तीच्या क्षणी बॅकसीटवर ठेवून द्यावी. कारण मुळातच स्थानिक प्रशासनाकडे उपलब्ध पाणबोटी वगैरे सामग्री मर्यादित असते. अशा पाणबोटींपैकी एक बोट जरी केवळ पत्रकारांसाठी राखीव ठेवावी लागली, तरी त्या मदतकार्यातील एक बोट त्या क्षणी कमी होते, हे आपण लक्षात घ्यायला हवे. त्यामुळे आपद्ग्रस्तांना सोडवून आणल्यानंतर त्यांच्याशी संवाद साधावा. जीव धोक्यात घालून आणि प्रशासनाला अडचणीत आणून वार्तांकनाचा मोह आपण अशा प्रसंगी टाळला पाहिजे.
  ·         जिल्हा माहिती कार्यालयाच्या मार्फत प्राप्त झालेली अधिकृत माहितीच (किमान अशा प्रसंगी) लोकांपर्यंत पोहोचवावी.
  ·         एखादी विपर्यस्त अगर गंभीर माहिती हाती आली, तरी कोणत्याही परिस्थितीत तिची स्थानिक प्रशासनाकडून खातरजमा केल्याखेरीज ती रिलीज करू नये.
  ·         आपत्तीची स्थिती गंभीर आहे, हे एव्हाना साऱ्यांना ठाऊक झालेले असते. त्यामुळे सातत्याने मृतदेहांची छायाचित्रे अगर क्लिप्स दाखविणे टाळावे.
  ·         लोकांचे मनोधैर्य खच्ची होईल, अशा बातम्या कदाचित महत्त्वाच्या असल्या तरी त्या क्षणी त्या टाळाव्यात. त्यापेक्षा अशी माहिती प्रशासनाला देऊन त्या संदर्भात पावले उचलण्यासाठी त्यांना प्रवृत्त करावे. तसेच, त्यांनी केलेल्या कार्यवाहीसह संबंधित माहिती द्यावी, जेणे करून नागरिकांना दिलासा मिळत राहील, त्यांचा आत्मविश्वास उंचावेल.
  ·         व्हॉट्सअपवरुन एखाद्या आपद्ग्रस्ताचा फॉरवर्डेड संदेश आला असेल, तर तो प्रसृत करण्याऐवजी प्रथम त्याची सुटका झाली आहे किंवा कसे, याबाबत स्थानिक प्रतिनिधीकडून लेटेस्ट माहिती घेऊन त्यानंतरच रिलीज करणे योग्य ठरते.

सर्वसामान्य नागरिक आणि मदतीसाठी धावून येणाऱ्या अशासकीय सेवाभावी व्यक्ती व संस्था-

• ·         सर्वसामान्य नागरिकांची आपत्तीच्या क्षणी मोठी तारांबळ उडत असते. त्यांनी अशा वेळी स्थानिक प्रशासनाकडून त्यांच्यासाठी निर्गमित केलेल्या सूचनांचे काटेकोर पालन करण्याचा प्रयत्न करावा.

• ·         प्रशासनाने नागरिकांना आपापल्या घरीच राहण्याच्या सूचना दिलेल्या असतील; शाळा-महाविद्यालयांना सुट्या दिलेल्या असतील, तर आपत्तीच्या वेळी अशा सुट्या मौजमजेसाठी नव्हे, तर तुमच्या आणि तुमच्या कुटुंबियांच्या सुरक्षिततेसाठी आहेत, हे लक्षात घ्या.
  ·         घरात रिकामे बसले असताना सातत्याने समाजमाध्यमांवर येत असलेले अपडेट्स आपण कोणतीही खातरजमा न करता फॉरवर्ड करीत राहतो. हे अतिशय गंभीर ठरते, अशा आपत्तीच्या प्रसंगी. यंत्रणेवरचा ताण आपण बसल्या जागी वाढवून ठेवतो. त्यामुळे समाजमाध्यमांवरून येणाऱ्या माहितीचा तुम्ही तुमच्या सुरक्षिततेसाठी वापर करा, मात्र अनावश्यक फॉरवर्ड्स पाठविण्याचा मोह किमान अशा प्रसंगी टाळा, आपल्या भावना कितीही प्रामाणिक आणि स्वागतार्ह असल्या तरी!
  ·         पुरामुळे घरातून, गावातून कोठेही जाता येत नाही, म्हणून केवळ पुराच्या ठिकाणी झुंबड करू नका. ते वर्षापर्यटनाचे ठिकाण निश्चितच नाही. आपल्या अशा बेजबाबदार वर्तणुकीमुळे आपल्या प्रशासनाकडून सुरू असलेल्या मदतकार्यावरील ताण अनावश्यकरित्या वाढवून ठेवतो आहोत, याचे भान राखणे महत्त्वाचे असते. जे मनुष्यबळ अन्य कामात वापरता येऊ शकले असते, ते नागरिकांच्या अशा अतिउत्साहाला आवर घालण्यासाठी वापरावे लागते. त्यामुळे नागरिकांनी घरीच अगर आपल्या परिसरातच राहून परिस्थितीचा आढावा घेत राहाणे योग्य. प्रसारमाध्यमांतून प्रशासन वेळोवेळी आपल्याला आपत्तीच्या स्थितीबाबत अवगत करीत असते. त्यांवर लक्ष ठेवून राहा.
  ·         आपत्तीच्या क्षणी आपण आपल्या शहरातल्या, गावातल्या लोकांना मदत केली पाहिजे, ही भावना कोणाही सहृदय व्यक्तीच्या मनी जागणे स्वाभाविक आहे. विशेषतः तरुण त्यासाठी पुढे होऊन तत्परतेने मदतकार्यात सक्रिय होतात. यावेळी जाणकारांचे योग्य मार्गदर्शन घेण्याची गरज असते. योग्य त्या दक्षता घ्याव्यात. हाताशी दोरखंड वगैरे साधने बाळगावीत. अन्यथा मदतीला गेल्यानंतर आपणच त्या आपत्तीचे बळी ठरण्याची शक्यता वाढते.
  ·         शक्य तिथे स्थानिक प्रशासनाच्या गरजेनुसार आणि सूचनांनुसार बचावकार्य व आपत्ती व्यस्थापनाच्या कामात सहभाग घ्यावा. अशा प्रसंगी प्रशासनाला मनुष्यबळाची गरज असतेच. पण, त्यांच्याकडून पुरविण्यात आलेल्या साधनांचा, सुविधांचा वापर करून आपण मदतकार्यात सहभागी होणे अधिक योग्य ठरते. प्रशासनालाही आपली अत्यंत चांगली मदत होऊ शकते.
  ·         सेवाभावी व्यक्ती आणि संस्था यांची मदत व पुनर्वसनाच्या कामामधील भूमिका ही अत्यंत महत्त्वाची असते. किंबहुना, आपत्तीमधून वाचविलेल्या लोकांना दिलाशाची, सहानुभूतीची त्याचप्रमाणे निवारा, अन्न व कपडेलत्त्याची गरज असते. या बाबींची पूर्तता सेवाभावी व्यक्ती व संस्था करीत असतात.
  ·         काही ठिकाणी तातडीने निवारा कॅम्प निर्माण केले जातात. नागरिकांना आवाहन केल्यानंतर मदतीचा ओघ सुरू होतो. प्रत्येक नागरिकालाच आपद्ग्रस्तांसाठी काही तरी करण्याची भावना असते. त्यातून प्रत्येक जण आपापल्या परीने या मदतीमध्ये आपला खारीचा वाटा उचलण्याचा आणि आपत्तीची तीव्रता कमी करण्याचा, आपल्या बंधू-भगिनींना दिलासा देण्याचा प्रयत्न करीत असतो. मात्र, नेमक्या याच बाबीचे व्यवस्थापन योग्य रितीने झाले नाही, तर सारीच मदत व्यर्थ ठरते. या मदतीचेही कॅम्पनिहाय, तेथील व्यक्तीनिहाय योग्य नियोजन करणे अत्यंत महत्त्वाचे असते.
  ·         आपद्ग्रस्तांना मदत करण्यासाठी जिल्हा प्रशासनाने निर्माण केलेल्या सिंगल पॉईंट यंत्रणेशी सेवाभावी व्यक्ती आणि संस्थांनी संपर्क साधावा. नेमक्या कोणत्या बाबींची गरज आहे, त्याची माहिती घेऊन अशा वस्तू अगर खाद्यपदार्थांची मदत करावी. शक्यतो, कोणत्याही प्रकारचा नाशवंत खाद्यपदार्थ देऊ नये. कोरडा खाऊ, बिस्कीटे आणि ती सुद्धा आवश्यकतेनुसार उपलब्ध करावीत.
  ·         आपत्तीचा क्षण हा अनेक नागरिकांना आपल्या घरातील जुनीपानी, फाटके कपडे ‘दान’ देण्याचा सोहळा वाटत असतो. हे अत्यंत गैर आहे. आपत्तीच्या प्रसंगात सापडलेला आपला बांधव हा आपल्यासारखाच आहे, कोणी भिकारी नाही, याचे भान अशी मदत करताना ठेवले पाहिजे. अगदी नवेच कपडे द्यावेत, अशातला भाग नाही; मात्र, जे कपडे तुम्ही स्वतः वापरता आहात, वापरू शकता; जे कपडे तुमची मुलेबाळे घालू शकतात, अशाच प्रकारचे चांगले धुतलेले, स्वच्छ कपडे आपद्ग्रस्तांना द्यावेत. ते कपडे परिधान केल्यानंतर दात्याच्या प्रेमाची, मायेची ऊब त्याला मिळू द्या. अशा मदतीची घृणा न वाटता, अशा प्रसंगात सापडलेल्या नागरिकांना आपणही अशीच चांगल्या प्रकारे मदत केली पाहिजे, अशी कृतज्ञतेची भावना त्याच्या मनी जागृत व्हायला हवी.

मेरे अंदर मेरा छोटासा शहर रहता है...

('दै. सकाळ'च्या निपाणी कार्यालयाच्या वर्धापन दिनानिमित्त दि. ३० जून २०१९ रोजी 'नातं मातीशी' या विषयावर विशेषांक प्रकाशित करण्यात आला. मित्रवर्य संजय साळुंखे याच्या आग्रहामुळं या विशेषांकात प्रसिद्ध झालेला लेख माझ्या ब्लॉग वाचकांसाठी साभार सादर करीत आहे.- आलोक जत्राटकर)

‘निपाणी’... लहानपणापासून म्हणजे अगदी कळता झालो तेव्हापासून निपाणीच्या स्टँडमध्ये येण्यासाठी बस काटकोनात वळायची आणि स्टँडच्या प्रवेशद्वारावरची ‘निपाणी’ अशी भली मोठी मरुन रंगातली वळणदार कोरलेली मराठी अक्षरं मनाचा वेध घ्यायची... खूप काही सूचित करायची... विशेषतः त्यांत ओतप्रोत भरलेली मराठी अस्मिता ओसंडून वाहायची... अलिकडंच झालेल्या स्टँडच्या नूतनीकरणात अनेक जुन्या गोष्टींबरोबर ही मराठी अक्षरं आणि त्याबरोबर त्या अनेक गोष्टी लुप्त झाल्या आहेत. काळाच्या ओघात अशा गोष्टी घडणार, घडत राहणार!

एक गाव म्हणून प्रत्येक ठिकाणाचं स्वतःचं असं एक व्यक्तीमत्त्व असतं. निपाणीचंही आहे. शहर नव्हे, पण अगदी खेडंही नाही, असं हे स्वरुप. अनेक खेड्यांच्या मध्यवर्ती, कर्नाटक-महाराष्ट्राच्या सीमेवरचं पहिलं महत्त्वाचं गाव. त्यामुळं सीमाप्रश्नाच्या चळवळीमध्येही मराठी भाषकांच्या अस्मितेला सातत्यानं जागृत राखणारं, आत्मभान देणारं, अत्यंत व्हायब्रंट आणि सजग जाणीवांचं गाव. तंबाखूचं अमाप पीक असल्यामुळं तंबाखू उत्पादक, विडी कामगार, शेतमजूर, तंबाखू व्यापारी आणि विडी कारखान्यांचं गाव. कामगार असल्यामुळं कामगार चळवळ आणि नेत्यांचाही गाव. सौंदत्तीच्या रस्त्यावर असल्यामुळं देवदासी आणि जोगत्यांचाही गाव. मध्यवर्ती ठिकाणामुळंच चालत आलेली बाजारपेठेची मक्तेदारी. विशेषतः कापड व्यापार. लग्नाचा बस्ता असो की किरकोळ कापड, साडी खरेदी; पंचक्रोशीची इथल्या चंडुलाल शेटजीच्या दुकानाला सर्वाधिक पसंती. एकीकडं आचार्य अत्रेंच्या ‘तो मी नव्हेच’मधल्या लखोबा लोखंडे या तंबाखू व्यापाऱ्याचं गाव म्हणून साहित्यिक-सांस्कृतिक परीघात फेमस झालेल्या शोषक निपाणीची काळोखी बाजू अनिल अवचटांच्या ‘अंधेरनगरी निपाणी’मधून बाहेर आली. त्या शोषणातून तंबाखू कामगार महिलांच्या मुक्ततेसाठी आणि न्यायासाठी झगडा मांडणाऱ्या सुभाष जोशींसारख्या लढवय्याची ही निपाणी. गिरणीतल्या पिठावरच्या रेघोट्यांनाही सक्षम साहित्यिक अजरामरत्व प्राप्त करून देणाऱ्या महादेव मोरेंचीही ही निपाणी. विविध क्षेत्रांत कर्तबगारी सिद्ध केलेल्यांचा हा गाव.

कष्टकरी कामगार वर्गाचा वावर असल्यानं इथल्या खाद्यसंस्कृतीवर त्याचं पडलेलं प्रतिबिंब जाणवण्याइतकं. सकाळी कामावर जाण्यासाठी स्टँडवर उतरलेल्या कामगार वर्गाचं पोट भरावं म्हणून सांगावकरांच्या कल्पकतेमधून सुरू झालेली चपाती-भाजी हा आता ‘वर्ल्ड फेमस इन निपाणी’ असा खाद्यपदार्थ. संध्याकाळी कांदाभजी, मिरची भजी आणि भडंग. ‘सकाळ’ची पुरीभाजी, ‘शाम’मधली डोसा-आंबोळी आणि पापडी, ‘वैष्णव’मधला कुंदा व खवा पेढे हे या खाद्यसंस्कृतीचं पुढं झालेलं एक्स्टेंशन. एसटी स्टँडवरचं वैभव आणि आराम डायनिंग आणि जुन्या मोटार स्टँडवरच्या ‘प्रभात’सारख्या काही घरगुती खानावळींमधल्या इथल्या सामिश भोजनाला अस्सल गावरानपणाचा ठसका होता. आता या साऱ्याच बाबतीत एक प्रकारचं ‘कॉस्मो’पण आल्यामुळं सगळीकडं आता सगळेच पदार्थ मिळतात. भजीच्या गाड्यांपेक्षाही भेळ, चायनीज भेळ आणि चिकन ६५च्या गाड्यांनी आता सारंच अधिक्रमित केलंय. काळाच्या ओघात हे होणार, हे मान्य केल्यानंतरही निपाणीची सामिश भोजन परंपरा मात्र कुठं तरी अस्तंगत झाल्यासारखी वाटतेय. गेल्या काही वर्षात हे प्रकर्षानं जाणवतंय. जागतिकीकरणाबरोबर देशातल्या इतर कोणत्याही शहराप्रमाणं निपाणीनंही आपली कूस बदललीय. तिचं व्यक्तीमत्त्व पालटलंय. पण, म्हणून तिचं अंगभूत सौंदर्य मात्र कमी झालेलं नाही. तंबाखू व्यापारी पेठेची ओळख मागं पडून आता सर्व प्रकारच्या शिक्षण संस्थांचं गाव म्हणून नव्यानं ओळख निर्माण झालीय निपाणीची. संपूर्ण गावात एकेकाळी केवळ दोन रिक्षा होत्या, आता रिक्षा व्यवसाय हा जणू इथला एक प्रतिष्ठेचा व्यवसाय बनून गेलाय, इतक्या रिक्षा झाल्यात गावात. नव्या-जुन्याचं फ्युजन आता प्रकर्षानं जाणवतंय.

या पार्श्वभूमीवर, निपाणीचं ‘माझं’पण हे माझ्यासाठी माझ्या वडिलांची कर्मभूमी म्हणून खूप मोलाचं आहे. खरं तर गेल्या वीसेक वर्षांत माझ्या कर्मभूमी म्हणून मुंबई आणि विशेषतः कोल्हापूरविषयी माझ्या मनात खूप वेगळं स्थान आहे; पण, निपाणीबाबतचा जिव्हाळाही तितकाच अनोखा आहे. माझ्या व्यक्तीगत आयुष्यात या शहराचं स्थान महत्त्वाचंय याचं कारण म्हणजे माझ्या आयुष्यातला सर्वाधिक महत्त्वाचा टीनएजला कालखंड मी इथं घालवला. शिक्षणापासून ते पहिल्या नोकरीपर्यंतचा कालखंड इथंच गेला. कोणाच्याही आयुष्यात हा काळ अविस्मरणीयच असतो. अपवाद माझाही नाही. इथल्या कैक गोष्टींनी मी कधी भारावलोय, तर कधी रागावलोय. आयुष्यातल्या काही कटु आठवणी मला इथंच मिळाल्या, तर आयुष्याचं सर्वात मोठं संचित असणारं खरं मैत्र मला इथंच लाभलं. पहिलं प्रेम इथंच लाभलं आणि प्रेमभंगाचं शल्यही. आयुष्यात येणाऱ्या प्रत्येक प्रसंगाला उत्कटपणानं सामोरं जायला मला या गावानंच शिकवलं. अपयश पचवून यशाला भिडण्यासाठी पुन्हा सज्ज व्हायला शिकवणारंही हेच गाव आहे.

निपाणीशी निगडित माझ्या आठवणी जागवत जागवत मी इतका मागं गेलो, ते थेट अशोकनगरातल्या गुमठाणावरांच्या माडीवर जेव्हा आम्ही भाड्यानं राहात होतो तिथंवर. मी साधारण दोनेक वर्षांचा असेन, पण त्या वयातलाही एक प्रसंग मला प्रकर्षानं आठवतोय, तो म्हणजे या घरात माझ्या हाताच्या बोटाला मोठ्या काळ्या मुंगळ्यानं दंश केला होता आणि मी प्रचंड रडलो होतो. त्यानंतरच्या कालखंडात जगातल्या तमाम काळ्या मुंगळ्यांवर मी सूड उगवत सुटलो होतो. त्या एका मुंगळ्यापायी मी त्यांच्या कित्येक पुढच्या पिढ्यांची कत्तल केली होती. जेव्हा थोडं समजू उमजू लागलं, तेव्हा हे सत्र थांबलं. आज माझ्या मुलांना मी कीडामुंग्यांनाही जीव असतो, हे तत्त्वज्ञान सांगत असतो. त्यामागं पुन्हा आपल्या हातून असं कृत्य होऊ नये, ही भावना असते. अशोकनगरचाच उल्लेख निघालाय म्हणून सांगतो, अगदी लहानपणापासून ते अगदी टीवाय होईपर्यंत याच पेठेतल्या दुकांनातून बाबा आमच्यासाठी कपडे घेत- खरं तर कापड घेत आणि लगेच पी. काजम काकांच्या कडे ते शिवायला टाकत. पुढे शिकायला बाहेर पडल्यानंतर कापड घेऊन ड्रेस शिवून घेतला, घातला; पण, त्या शिवण्याला काजम काकांची सर काही आल्यासारखी वाटेना आणि तिथून पुढं हे कपडे घेणं थांबलं आणि आता उक्ते कपडे घालतानाही या गोष्टी मी मिस करतोच.

पुढं आईच्या नोकरीच्या निमित्तानं कागलला शिफ्ट झालो. माझं काही शिक्षण आजोळी सांगलीत आणि कागलला झालं. दरम्यान बाबांनी श्रीनगरमध्ये जागा घेतली. आणि ते थोडेसे संभ्रमात असत की घर निपाणीत बांधावं की, कागलमध्ये जागा घेऊन बांधावं. मला काही फारसं कळत असण्याचं कारण नव्हतं, पण ते जेव्हाही कधी विषय काढत, तेव्हा मी निपाणीतच घर बांधण्याचा आग्रह धरीत असे. का, याचं कारण आजही सांगता येणार नाही. पण, निपाणीबद्दल काही तरी वेगळी ओढ होती, एवढं मात्र खरं.

माझे वडील नोकरी करायचे, ते देवचंद कॉलेज आणि देवचंद शेटजी यांच्याबद्दल माझ्या मनात त्या वयातही अपार आदर आणि अभिमान होता. आजही आहे. त्या काळात सीमाभागातील विद्यार्थ्यांसाठी महाविद्यालय उभं करावं असं वाटणं आणि ते जास्तीत जास्त दर्जेदार शिक्षणासाठी ओळखलं जावं, या तळमळीतून शेटजींनी ते उभारलं, याचं मला भारी अप्रूप होतं. शेटजी गेले, तो दिवस माझ्या आयुष्यातला एक नितांत दुःखाचा दिवस होता. पुढं याच संस्थेच्या मोहनलाल दोशी विद्यालयात आणि याच महाविद्यालयात मला शिक्षण घेता आलं, ही बाबही महत्त्वाची.

माझ्या आयुष्यावर प्रभाव टाकणाऱ्या गुरूंची तर फौजच या गावानं मला प्रदान केली. जीएनके सर, आरएनके सर, जेपीके मॅडम, पी.के. जोशी सर, चौगुले सर, पाटील सर, परीट सर, पंगू सर, रानडे सर, चिले सर- नावं तरी किती घ्यावीत. थेट शिकविणाऱ्यांखेरीज ज्यांचा विशेष प्रभाव पडला, त्यामध्ये अच्युत माने, जे.डी. कांबळे, सुभाष जोशी, उल्हास वराळे, ए.जी. जोशी, विठ्ठल घाटगे, एन.एस. काझी, दिवाकर असे बाहेरच्यांसाठी प्राध्यापक, विचारवंत पण माझ्यासाठी काका असणाऱ्या व्यक्तींचाही समावेश आहे. माझं व्यक्तीमत्त्व घडण्यामध्ये यांचा वाटा किती महत्त्वाचा आहे, हे शब्दांत सांगणं कठीण आहे.

कागलमध्ये पाचवी-सहावीत असताना ज्युदो शिकत होतो. त्यावेळी दिवाळीच्या सुटीत निपाणीच्या रोटरी क्लबनं देवचंद कॉलेजमध्येच आठवडाभराचा ‘रायला कॅम्प’ आयोजित केला होता. आयुष्यात पहिल्यांदा असा घराबाहेर राहिलो, तो निपाणीत. या आठवड्यानं माझ्या व्यक्तीमत्त्व विकासात पायाभूत भूमिका बजावली. प्राचार्य डॉ. एम.जे. कशाळीकर यांचं सान्निध्य आणि डॉ. सुहास शहा यांचं आयुष्यभराचं प्रेम लाभण्याची ही सुरवात होती. आयुष्यातलं पहिलं उत्स्फूर्त भाषण, ग्रुप डिस्कशन वगैरे अनेक बाबी पहिल्यांदा इथंच पाहिल्या, त्यात सहभागी झालो. कॅम्पमधला सर्वात लहान पार्टीसिपंट असल्यानं साऱ्यांचं लक्ष माझ्याकडं असे. प्रचंड आत्मविश्वास या कॅम्पनं माझ्यात ओतला.

पुढं इथल्या श्रीनगरमध्ये घर बांधल्यानंतर मी मोहनलाल दोशी विद्यालयात नववीत प्रवेश घेतला. शाळेच्या पहिल्या दिवशी रानडे सरांच्या केदारबरोबर शाळेअगोदर जीएनके सरांच्या ट्यूशनमध्ये गेलो. माझ्या आयुष्यात तोपर्यंत मी कोणत्याही ट्यूशनला गेलो नव्हतो. मी अटेंड केलेली ही आयुष्यातली एकमेव ट्यूशन. पण, त्यामुळं जीएनकेंसारखा एक भारी विज्ञान शिक्षक मला लाभला. माझ्या मैत्रीच्या परीघ विस्ताराची ती सुरवात होती. ही ट्यूशन आणि शाळा यांच्यामुळं श्रीनिवास व्हनुंगरे, माधव कुलकर्णी, निशांत जाधव, सुभाष शिंत्रे, सिद्धार्थ शहा, अनुप शहा असे कितीतरी मित्र मिळाले. वर्गात (स्व.) प्रशांत आंबोलेसारखा जबरदस्त मित्र मिळाला. मोहनलाल दोशी विद्यालयातल्या प्रत्येक शिक्षकाचं मला इतकं प्रेम लाभलं की विचारू नका. मी नववीत हिंदी-संस्कृत घेतलं. हिंदीच्या वाळवे मॅडम तर अप्रतिमच शिकवायच्या. पण, कागलमध्ये आठवीत संस्कृत नव्हतं. त्यामुळं जेपीके मॅडमनी मला त्यांच्या घरी बोलावून नववीच्या पहिल्या दोन महिन्यांत माझ्याकडून आठवीचं संस्कृत करून घेतलं आणि नववीचं संस्कृत शिकण्यास मी लायक झालो. कोणत्याही मोबदल्याविना शिकविणाऱ्या जेपीके मॅडमचं ऋण कोणत्या शब्दांत व्यक्त करावं? त्यांनी दिलेल्या आत्मविश्वासामुळंच पुढं बारावीपर्यंत संस्कृत शिकण्याचा आत्मविश्वास तर आलाच, पण आरएनके सरांसारखा उत्तम शिक्षकही लाभला. जेपीके मॅडमनी कथाकथन, नाटक अशा अनेक गोष्टींत भाग घ्यायला प्रोत्साहन दिलं. शाळेत पी.के. जोशी सरांच्या प्रशंसेला पात्र व्हायचं म्हणजे काही खायची गोष्ट नव्हती. मात्र, सरांचं मला जे अकृत्रिम प्रेम लाभलं, ते शब्दांत सांगणं कठीणाय. सरांनी त्यांचं प्रेम शब्दांतून कधीच व्यक्त केलं नाही, पण ते माझ्यापर्यंत पोहोचलं नाही, असं मात्र नाही. माझं जर्नल लिहीणं त्यांना आवडायचं. वर्गातल्या बाकीच्यांना ‘ब’ आणि मला तेवढा ‘अ’ शेरा, यातूनच काय ते समजायचं. सारा वर्ग जळायचा. माझी व्हॉलीबॉलची सर्व्हीस सरांना खूप आवडायची. ‘ब’ तुकडीबरोबर झालेल्या चुरशीच्या अंतिम सामन्यात मी एक जोरदार ड्रॉप मारून गोल नोंदविला तेव्हा सरांनी ‘वा रे पठ्ठ्या’ म्हणत समोरच्या बाजूला मारलेली उडी मी आजही विसरू शकत नाही. म्हणून माझं एमजेसीचा लघुशोधप्रबंध मी कागलचे ढोले गुरूजी आणि पी.के. जोशी सर यांना संयुक्तपणे अर्पण केला. चौगुले सरही माझ्यावर खूप प्रेम करणारे. माझ्या प्रगतीकडं जाणीवपूर्वक लक्ष देणारे. पुढं मी निपाणीत जेव्हा ‘निपाणी दर्शन’ ही पहिली केबल न्यूज सेवा सुरू केली, तेव्हा त्या काळात खिशातून पाचशे रुपये काढून मला बक्षीस देणारे चौगुले सर. त्यांचं हे प्रेम कसं विसरता येईल?

नववीत असतानाच इथल्या बुलियन कॉम्प्युटर या खाजगी संस्थेत संगणकाशी ओळख झाली. बेसिक, कोबॉल, फोरट्रॅन या भाषा शिकलो. प्रिया शहा ही त्यावेळी माझी तिथली सहाध्यायी होती. पुढं ‘अप्टेक’मधून संगणकाची पदविका घेतली, तेव्हा या क्षेत्रात आवड निर्माण होण्यासाठी बोरगावे मॅडम आणि चेतन नागांवकर यांनी माझ्यावर खूप परिश्रम घेतले आहेत.

पुढं देवचंद कॉलेजमध्ये विज्ञान शाखेला प्रवेश घेतला आणि माझ्या गुरूंचा अन् मित्रांचा परीघ आणखी विस्तारला. विरेंद्र बाऊचकर, भालचंद्र काकडे, दिलीप पाटील, अश्विन उपाध्ये, मनिषा कलाजे, सुषमा चव्हाण, मृणालिनी चव्हाण, सुलेखा सुगते हा लाइफटाइम ग्रुप इथंच जमला.

शिवाजी विद्यापीठातून पत्रकारितेचं पदव्युत्तर शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर सोलापूरच्या ‘दैनिक संचार’साठी बेळगाव जिल्हा प्रतिनिधी म्हणून मी निपाणीतून काम पाहू लागलो. पहिलं ऑफिशियल वार्तांकन मी निपाणीतूनच केलं, ते ‘बामसेफ’च्या परिषदेचं. तिथून मग माझी पत्रकारितेमधली कारकीर्द सुरू झाली. उमेश शिरगुप्पे, पिटू शांडगे, संजय साळुंखे या मित्रांच्या साथीनं ‘निपाणी दर्शन’ या निपाणीतल्या पहिल्या केबल न्यूज सेवेचा प्रारंभ केला. या सेवेचा पहिला संस्थापक-संपादक म्हणून मी काम पाहिलं. ‘निपाणी दर्शन’मुळं इथल्या सर्व क्षेत्रांतल्या लोकांशी वन टू वन संपर्क प्रस्थापित होऊ शकला. मात्र, चारेक महिन्यांतच ‘सकाळ’मध्ये उपसंपादक म्हणून निवड झाल्यानं मी पुढील करिअरसाठी इथून बाहेर पडलो. मात्र, जितका दूर जात गेलो, तितकं हे गाव हृदयात खूप आत आत शिरत गेलं. बाहेरगावी असताना कधीही मी आजारी पडलो, काही दुखलं खुपलं, तर मला हटकून निपाणीची आठवण येते. अशा वेळी मी हमखास इथंच येतो. इथं येताक्षणी माझं निम्मं आजारपण निघून जातं. उरलेलं काम पाटील डॉक्टरांचं इंजेक्शन करतं. वेदनेच्या प्रसंगी आपल्याला आठवतात ती आपली माणसं, आपला गाव. त्या अर्थानं निपाणी हे माझं वेदनाशामक आहे, माझं रि-एनर्जायझर आहे. मी जिथं फिरतो, तिथं सीमावासियांच्या वेदनेचा हुंकार म्हणून वावरतो. हा हुंकार माझा स्थायीभाव आहे. कर्नाटकाकडून मी भाषिक परप्रांतीय आहे, तर महाराष्ट्राकडून भौगोलिक परप्रांतीय. निपाणीला लाभलेली उपरेपणाची ही भळभळती वेदना माझ्यात खूप खोलवर जिवंत आहे. म्हणूनच निपाणीशी माझं नातं अधोरेखित करताना नीलेश मिस्राच्या पुढील ओळी आठवतात -

बात बेबात पे अपनी ही बात कहता है,

मेरे अंदर मेरा छोटा सा शहर रहता है।

‘सर, फ्यामिली हय क्या?...’

(प्रतिकात्मक छायाचित्र)

काही दिवसांपूर्वी माझे वडिल आणि भाऊ यांच्यासह एका ढाब्यावर जेवायला गेलो होतो. आत आणि बाहेर असे दोन हॉल होते. उन्हाळ्याचे, उष्म्याचे दिवस असल्याने आम्ही बाहेरच्या, तुलनेत बऱ्यापैकी हवेशीर अशा त्या हॉलमधला एक खिडकीकडेचा टेबल निवडला आणि बसलो. काही वेळात वेटर आला. त्यानं विचारलं, ‘सर, फ्यामिली हय क्या?’ आम्ही एकमेकांकडं पाहिलं आणि ‘होय,’ म्हणून त्याला सांगितलं. थोड्या वेळात तो पुन्हा पाण्याचे ग्लास घेऊन आला आणि पुन्हा एकदा त्यानं तोच प्रश्न विचारला, ‘सर, फ्यामिली हय क्या?’ आम्ही परत त्याला ‘होय’ म्हणून सांगितलं. त्यावर तो अस्वस्थपणे इकडं तिकडं पाहू लागला. त्याच्या अस्वस्थतेचं कारण एव्हाना आमच्याही लक्षात आलेलं. आम्ही बसलो होतो तो हॉल ‘फॅमिली’साठी राखीव होता. आजूबाजूच्या दोनेक टेबलांवर त्याला अभिप्रेत असलेल्या ‘फ्यामिली’ बसलेल्या होत्या, म्हणजे त्यांच्यात एखाद-दुसरी महिला होती.

वेटरनं त्याच अस्वस्थतेत आम्हाला सांगितलं, ‘सर, आप अंदर बैठिए। ये फ्यामिली रुम हय।’ आमच्याही लक्षात आलं की, आपल्याला आता आतल्या रुममध्ये बसायला लागणार. त्यापूर्वी हे प्रकरण कुठवर जातंय, ते पाहण्यासाठी मी त्याला म्हटलं, ‘हम भी फ्यामिली हय। ये मेरे पिताजी हय और ये मेरा सगा भाई। चाहे तो हमारे आयडी देख लो।’ त्यावर त्याला काय बोलायचं सुचलं नाही. तो थेट गेला आणि त्याच्या मालकालाच घेऊन आला. मालकालाही मी तेच सांगितलं.

त्यावर मालक म्हणाला, ‘सर, आपको बैठने दूँगा, तो बाकी लोग भी शराब पीकर आएँगे और यहाँ बैठने की माँग करेंगे।’

पुन्हा मी म्हणालो, ‘एक तो हम फॅमिली है, और ना ही हमने शराब पी रख्खी है। तो हमें यहाँ बैठने का पूरा हक है। और समझो मै शराब पी के किसी गैर महिला को साथ ले आया, जो मेरी कोई रिश्तेदार या फॅमिली नहीं है, तो आप क्या करोगे? मुझे यहाँ बैठने दोगे की नहीं?’

या माझ्या प्रश्नावर मालक अत्यवस्थच झाला. त्याला काय उत्तर द्यावं सुचेना. म्हणाला, ‘सर, प्लीज बात को समझिए। मैं आपको अंदर बैठने की रिक्वेस्ट करता हूँ।’ त्याची ती हतबलता पाहून आम्हाला मौज वाटली आणि आम्ही आतल्या जनरल रुममध्ये शिफ्ट झालो, जिथे आमच्या आधीपासून असलेले काही ‘शराब पिए हुए दोस्त लोग’ बटर चिकनवर ताव मारत होते. आम्हालाही भूक लागली असल्यानं आम्ही हा सवाल-जवाब लांबविता येणं शक्य असूनही, न वाढविता आत जाऊन बसलो. जेवणाची ऑर्डर दिली.

ऑर्डर येईपर्यंत आम्हा तिघांना आता हा एक ताजा आणि वेगळा विषय ‘स्टार्टर’ म्हणून मिळाला होता. आमचे बंधुराज जरा जास्तच भडकलेले. ‘फ्यामिलीचे शेंडेफळ’ असल्यानं त्यांचा तो अधिकारच होता. पण, त्यांची समजूत घालता घालता एक गोष्ट माझ्या लक्षात आली की, भारतीय समाजात स्त्रीशिवाय कोणतेही कुटुंब पूर्ण होत नाही, किंबहुना त्याला कुटुंब- फॅमिली म्हणताच येणार नाही, हा केवढा मोठा संदेश या हॉटेल-रेस्टॉरंट्सनी त्यांच्या या कृतीमधून दिला आहे. मात्र, एखाद्या कुटुंबात काही कारणानं स्त्री नसेल, तर त्या उर्वरित पुरूष कुटुंबाला ही हॉटेल कुटुंबाचा दर्जा देणारच नाहीत का? त्यांना फॅमिली म्हणून स्वीकारणारच नाहीत का? हाही प्रश्न या निमित्तानं उपस्थित झाला.

पूर्वीच्या काळी मुळात कोणी ‘हाटेलात’ जात नसे. एक तर पैशाच्या काटकसरीची सवय आणि हॉटेलात जाऊन खाणे म्हणजे पैशाचा माज आणि उधळपट्टी, अशी असलेली एक ठाम समजूत. पण काळ बदलला तसा कधी गरज म्हणून तर कधी खास प्रसंग साजरे करण्यासाठी क्वचित हॉटेलात जाण्यास ‘कुटुंबाला’ मुभा मिळू लागली. मग अशा कधीतरी बाहेर पडलेल्या आणि कधीतरीच हॉटेलात आलेल्या कुटुंबाला थोडेसे मोकळेपण आणि काहीशी प्रायव्हसी म्हणून हॉटेलांनी त्यांच्या एका भिंतीला पार्टीशने घालून, पडदे लावून ‘फॅमिली रुम’ची सुविधा निर्माण केली. तेव्हाच्या काळात ती सोय होती. पुढच्या काळात या सोयीचा, प्रायव्हसीचा आधार घेऊन गैरप्रकार करण्याचे प्रकारही सुरू झाले. पण, ते अपवाद आणि तसली कुप्रसिद्ध हॉटेले वगळता ‘फॅमिली रुम’ ही खरेच एक चांगली सोय होती. आताच्या ‘हर दिन दिवाली..’ म्हणून साजरा करण्याच्या कालखंडात हॉटेल ही बाब नवीन राहिलेली नाही; तर अगदी नित्याची झाली आहे. उलट, मॉल, मल्टिप्लेक्स आणि मल्टीस्टार (तीन तारांकित आणि पुढची) हॉटेल या तीन ठिकाणी भेट देणारे लोक हे गरज म्हणून कमी आणि स्टेटस सिम्बॉल म्हणून मिरविण्यासाठी अधिक जात असल्याचे तिथे गेल्यानंतर सहजी लक्षात येते. आताशा मोठ्या हॉटेलांमधून फॅमिली रुम बऱ्यापैकी हद्दपार झाल्या आहेत. त्याला आता मल्टिक्युझीन रेस्टो-बारचे स्वरुप आलेले आहे. कोठेही पडदे नाहीत की पार्टीशन. पाठीला पाठ लावून असलेल्या टेबल खुर्च्यांवर बसलेल्या या लोकांमध्ये एक अप्रत्यक्ष पडदा असतोच- परस्परांच्या स्टेटसबद्दल परस्परांच्या मनातील उच्चनीचपणाच्या भावनेचा! प्रत्येकजण आपापल्या टेबलवर बसून कॉकटेल-मॉकटेलचे घुटके आपल्या फॅमिलीसहित एन्जॉय करताना दिसतो. इतर जगाशी (म्हणजे शेजारच्या अगर मागच्या टेबलवरील फॅमिलीशी) त्यांना काहीएक देणे नसते.

त्या ढाब्याच्या ‘फ्यामिली रुम’च्या चर्चेच्या निमित्ताने, आजच्या काळात आता गे, लेस्बियन अगर ट्रान्सजेंडर व्यक्ती हॉटेलमध्ये आल्या, तर त्यांच्याबाबत ही हॉटेल्स काय भूमिका घेतील? लेस्बियनांना मिळेल फॅमिली रुम; पण गे अगर ट्रान्सजेंडर्सचं काय? त्यांच्याबद्दल ही हॉटेल सहानुभूतीनं विचार करणार की नाही? त्यांचं स्वतंत्र अस्तित्व, व्यक्तीमत्त्व आणि प्रायव्हसीची गरज मान्य करणार की नाही? अशा अनेक मुद्यांना आम्ही स्पर्श केला. सर्वात महत्त्वाचा मुद्दा अचानक स्ट्राईक झाला, तो म्हणजे भारतीय समाजाच्या स्त्रियांबाबतच्या दांभिक मानसिकतेचा! एकीकडे स्त्रीशिवाय कुटुंब अपूर्ण असल्याची भावना निर्माण करीत असताना दुसरीकडे त्या कुटुंबात मात्र प्रत्यक्षात तिचे स्थान काय आणि कसे असते, ते कसे असायला हवे, याबाबत मात्र आपला समाज सातत्याने मौन बाळगून असतो. स्त्री ही आज कितीही सबला, सक्षम वगैरे झाल्याचे ढिंढोरे आपण पिटत असलो तरी आपल्या दृष्टीने तिचे ‘कमोडिटी’पण, तिची उपभोग्यता आपण हरघडी, हरक्षणी अधोरेखित करीत असतो. माध्यमांतल्या जाहिरातींपासून ते प्रत्यक्ष पदोपदी तिच्या शरीरावर सुरू असलेला नजरांचा बलात्कार आणि यातून तिच्यावर गुदरणारा विनयभंगाचा आणि बलात्काराचा प्रसंग अशा अनेकांगांनी समाज, समाजातील घटक तिचे शोषण करीत असतात. घराबाहेर ही परिस्थिती तर घरातही कौटुंबिक स्थान दुय्यमच. ज्या घरात अगदी पुरूषच नाही, अशाच वेळी फक्त कर्तेपणा स्त्री आपल्याकडे घेते. खंबीरपणे घर चालविते. मुलांना चांगलं शिकवून सवरुन मोठं करते, कमवतं करते आणि मग एका क्षणी तिचा मोठा झालेला मुलगा केवळ पुरूषीपणाच्या बळावर तिचं दुय्यमत्व पुन्हा तिच्या पदरात टाकतो.

एक गोष्ट आपण मान्य करायला हवी की, स्त्रीशिवाय खरोखरीच आपण, आपलं कुटुंब अपूर्ण असतो. कुटुंबाचं पूर्णत्व म्हणजे स्त्री आहे; मात्र, त्या पूर्णत्वाला खऱ्या अर्थानं संपूर्णत्व बहाल करण्यात मात्र आपण व्यवस्था म्हणून खूपच कमी पडलो आहोत, पडतो आहोत, याचा आपण कधी तरी विचार करणार की नाही? हॉटेलवाला पोऱ्या भलेही अजाणतेपणी या पूर्णत्वाचा आग्रह धरत असेल; आपण तो जाणतेपणाने धरायला काय हरकत आहे?