निखळ-४: ‘मार्क्स’वाद!

कार्ल मार्क्स, फ्रेडरिक एंगेल्स आदी प्रभृतींनी एकोणीसाव्या-विसाव्या शतकात ज्या मार्क्सवादी, समाजवादी विचारांची रुजवात केली, त्या ‘मार्क्सवादा’शी आज मी आपल्याला सांगत असलेल्या आजच्या ‘मार्क्स’वादाचं काही देणं घेणं नाही,  याची तमाम वाचकांनी सुरवातीलाच नोंद घ्यावी. आमचा MARX वाद नाहीय, तो आहे MARKS वाद!

झालं काय की, काही दिवसांपूर्वी मी ऑफिसमधून घरी पोहोचलो. वातावरण गंभीर होतं. ज्युनिअर केजीत असलेल्या माझ्या साडेचार वर्षांच्या (पाहा, किती मोठी झालीय!) लेकीची फायनल एक्झाम सुरू होती. तिची आई (आमच्या मिसेस हो!) तिला समजावून सांगत होती, - ‘तू हे असं लिहिलं नाहीस किंवा असं म्हटलं नाहीस, तर तुला ‘टेन आऊट ऑफ टेन’ पडणार नाहीत, बरं!’ तिचं हे वाक्य ऐकून मी चक्रावलो; पण, एक जण मुलांना काही सांगत असेल, तर दुसऱ्यानं ते तोडायचं नाही, असं आमचं ठरलं असल्यानं मी काही न बोलता आवरु लागलो. नंतर बायकोच्या टेन्शन वाढण्यानं या अभ्यासाची सांगता झाली. आणि मी तिला हळूच म्हणालो, ‘अगं, या वयात आपण शाळा बघितल्याचं तरी तुला आठवतंय का? मग मार्क मिळवणं तर दूरच!’ बायकोचं उत्तर तयार होतं, ‘पण आता ती जात्येय ना शाळेत? तिच्या बरोबरीच्या सगळ्या मुलांनाही हे करावंच लागतं! मग तिच्याकडून करून नको घ्यायला?’ मी म्हटलं ‘ठीक आहे, पण जरा सबुरीनं घे. तिनं तिला जमेल तेवढं केलं तरी पुरेसं आहे. मार्कांसाठी तिच्यावर बर्डन नको.’

आमचा नवरा-बायकोचा संवाद इथं संपला तरी या ‘मार्क्स’वादाच्या झंझावातात आपण पुन्हा एकदा प्रवेश केल्याचं मला जाणवलं. ‘पुन्हा एकदा’ म्हणण्याचं कारण असं की, आम्ही शाळेत असताना विशेषतः दहावी-बारावीच्या वेळी याच ‘मार्क्स’वादाची कास अगदी करकचून धरली होती. ‘बोर्ड फाड के..’ पहिल्या पन्नासात येणाऱ्या मुलांचे मार्क्स ऐकून छातीत धडधडायचंच, पोटात गोळा उठायचा. आणखी बऱ्याच उद्विग्न भावना मनात दाटून यायच्या.  वाटायचं, कसं काय बुवा इतके मार्क या मुलांना पडत असतील? आणि त्यांच्या पेपरमधल्या आणि पुढं दूरदर्शनवरच्या मुलाखती पाहिल्या की आणखीच टेन्शन यायचं. कुणी चौदा तास, तर कुणी अठरा तास अभ्यास करणारं असायचं. या पार्श्वभूमीवर एखाद्यानं फक्त सहा तास मनापासून अभ्यास केल्याचं सांगितलं, तर ते काही पटायचं नाही. या बोर्ड फाडणाऱ्या मुलांना कुठल्या विषयात मार्क्स पडले, यापेक्षा त्यांचे दोन-तीन मार्क्स कुठल्या विषयात गेलेत, हे पाहण्यातही आम्हाला रस असायचा. सायन्स-गणितात पैकीच्या पैकी मार्क मिळवायचं स्वप्न आमच्याही मनात दाटून आल्याचं आठवतंय. पण कसचं काय? स्वप्नच ठरलं ते! आईवडिलांनी असं मार्कांसाठी आम्हा भावंडांवर कधी दडपण आणलं नसलं तरी त्या बोर्डवाल्या मुलांचं कौतुक त्यांच्या तोंडून ऐकताना आपणही तशा कौतुकाला पात्र होण्यासाठी म्हणून भरपूर मार्क्स मिळवावेत, असं वाटायचं. त्यासाठी तेव्हा नवीनच आलेला आणि बोर्डात आलेल्या मुलांनी रेफर केलेला ‘दहावी दिवाळी’चा अंक माझ्या एका काकांनी मला भेट दिला होता. तेव्हा आता बोर्डात मीच पहिला येणार, अशीही भावना पुन्हा कितव्यांदा तरी मनात दाटून आली. बोर्डात आलेल्या मुलांनी वापरला, म्हणून ‘पायलट’ पेनालाही माझ्या कंपास बॉक्समध्ये मानाचं स्थान लाभलं होतं. पण आमची झेप कुंपणापर्यंतच! (हे काय सांगायला हवं?) एक होतं, आर्थिक, सामाजिक हालाखीच्या परिस्थितीतूनही ज्या विद्यार्थ्यांनी उत्तम मार्क्स मिळवलेत, त्यांचं उदाहरण मात्र माझे आईबाबा आवर्जून देत. अशा मुलांविषयी मात्र मनात आदर निर्माण व्हायचा. त्या मुलांकडं कोणतंही पाठबळ नसताना ती कष्ट करून, अभ्यास करून इतके मार्क मिळवतात. आपल्याला तर तशी कोणतीच झळ नाही, फक्त अभ्यास एके अभ्यास करायचाय. मग आपण नेटानं प्रयत्न करायला काय हरकत आहे, अशा सकारात्मक विचारांनी मन भारुन जायचं.

आमच्या ‘मार्क्स’वादाच्या काळात एक झालं की, आयुष्याच्या प्रत्येक टप्प्यावर पाठीवर हात ठेवून लढ म्हणणारे गुरू मात्र भेटत गेले. मग ते कॉलेज-विद्यापीठात असो की नोकरीच्या ठिकाणी! तुम्हाला सांगतो, आयुष्यात हा गुरू भेटणं फार महत्त्वाचं असतं. अभ्यासक्रम शिकवणारे शिक्षक खूप असतात, पण सुसंस्कृत बनविणारा, जगण्याच्या लढाईला समोरं जाण्यासाठी ‘पाठीवर हात ठेवून फक्त लढ..’ म्हणून प्रोत्साहन देणारा, सावरणारा गुरू मात्र दुर्मिळ झालाय. चांगला गुरू करायलाही मुलांना शिकवायला हवं. गुरूही असा की, शिष्य आपल्यापेक्षा मोठा झाला, याची खंत वाटण्याऐवजी अभिमान वाटावा त्याला; आणि शिष्यही असा की, कितीही मोठा झाला तरी गुरुच्या चरणी त्यानं नतमस्तक व्हावं! (अपवाद असणाऱ्या सर्व गुरूवर्यांची मी क्षमा मागतो, पण, आजच्या बाजारीकरणाच्या काळात माझ्या मुलांना असा गुरू भेटेलच, याची शाश्वती खरंच वाटत नाही.)

या पार्श्वभूमीवर, पुन्हा हा ‘मार्क्स’वाद माझ्या घरात नव्यानं प्रविष्ट झालाय. कदाचित, मी ही माझ्या आईबाबांप्रमाणं मुलांवर दडपण आणणार नाही, पण या सिस्टीमचं प्रेशर- जे त्यांच्या बालमनावर येतच राहील, त्याला मी कसा प्रतिबंध वा प्रतिरोध करणार? त्या प्रेशरवर मात करण्यासाठी आणि सिस्टीमशी जुळवून घेण्यासाठी त्यांना जास्तीत जास्त कम्फर्ट करणं, एवढंच माझ्या हातात उरतं.

मग, मी काय करतो, लेकीला हळूच कुशीत घेतो, तिला थोपटतो आणि सांगतो, ‘बेटा, उद्या तुझ्या सगळ्या मैत्रिणी ऱ्हाइम्स म्हणतील आणि तुला आली नाही तर तुलाच वाईट वाटेल कीनई? चल आपण दोघे मिळून प्रॅक्टीस करू!’ आणि आम्ही दोघंही तारस्वरात म्हणू लागतो-

                  ‘ओल्ड मॅक्डोनल्ड हॅड अ फार्म.. इ..या..इ..या..ओ!’