‘हॅलो, रजिस्ट्रार
स्पिकिंग... माझ्याकडे ‘अमूक’ नावाचा
विद्यार्थी आला आहे... चांगला लायक आहे, शिकण्याची उमेद आहे. त्याला मी अॅडमिशन
दिलं आहे. त्याला आपल्याकडं विभागात पाठवते. त्याचा फॉर्म वगैरे भरून प्रवेशाची प्रक्रिया
पूर्ण करा.’... ‘त्याला कमवा आणि शिका
योजनेत सहभागी करून घेतलंय, प्रवेश द्या, खोली द्या.’... ‘भवनमधली प्रवेश क्षमता संपली असली तरी, या विद्यार्थ्याची आरोग्य केंद्रातल्या
वाढीव विद्यार्थ्यांबरोबर राहायची सोय करा. शिकू द्या त्याला.’...
वर्तमानात
एखाद्या विद्यार्थ्यालाच नव्हे, तर विद्यापीठाच्या कुलसचिवांना देखील स्वप्नवत आणि
धाडसी वाटावं, असं हे विधान साधारण साठेक वर्षांपूर्वी एका महिला कुलसचिवांच्या तोंडून
अनेक गरीब, होतकरू आणि उच्चशिक्षणेच्छु विद्यार्थी-विद्यार्थिनींसाठी आलं आणि त्या
विधानावर अनेकांची जीवननौका तरली, नव्हे महदअंतर कापून त्यांनी मोठमोठी पदे,
प्रतिष्ठा मिळवली आणि आपल्या या मातेप्रती सदैव कृतज्ञता मनी बाळगली.
शिवाजी
विद्यापीठात रुजू झाल्यापासून किंबहुना विद्यार्थीदशेपासून या विद्यापीठाच्या
सुरवातीच्या कालखंडातील कुलसचिव डॉ. उषा इथापे मॅडम यांच्याविषयी प्रचंड कुतूहल
मनी होतं. त्यांची काही दुर्मिळ छायाचित्रंही मी संकलित केली. पहिले कुलगुरू डॉ.
आप्पासाहेब पवार आणि दुसऱ्या कुलसचिव डॉ. उषा इथापे या दोघांनी प्रदीर्घ काळ शिवाजी
विद्यापीठाची पायाभरणी करून या रोपाचा वटवृक्ष करण्याचं कार्य आपल्या हयातीत केलं.
डॉ. आप्पासाहेब पवार यांना पितामह म्हटलं, तर डॉ. इथापे या इथल्या प्रत्येक
घटकाच्या माता होत्या. इथापे मॅडमचं एक छायाचित्र माझ्या मनात कायमचं ठसलं आहे, ते
म्हणजे विद्यापीठाचा ज्ञानदंड घेऊन त्या विद्यापीठाच्या अगदी सुरवातीच्या काळातील
एका दीक्षान्त मिरवणुकीचं नेतृत्व करताहेत आणि सारे कार्यकारिणी सदस्य, कुलगुरू,
प्रमुख पाहुणे आदी सर्व त्यांना ‘फॉलो’ करताहेत. त्यावेळी शिवाजी
विद्यापीठाचं प्रशासकीय कामकाज जुन्या ओपल हॉटेलच्या इमारतीत चालायचं आणि तिथेच हा
दीक्षान्त समारंभ झालेला. छायाचित्र पाहताक्षणी त्यांची आत्मविश्वासानं भारलेली
बॉडी लँग्वेज आपल्या मनाचा ताबा घेते. डोक्यावरचा पदर घरंदाजपणाची ओळख देणारा, आणि
त्यांच्या चेहऱ्यावरचं प्रखर तेजही न लपून राहणारं. या तेजस्वितेनं शिवाजी
विद्यापीठाच्या प्रशासनाचा कारभार १९६६ ते १९८३ असा सुमारे १७ वर्षे हाकला, त्याला आकार दिला. मात्र, त्यांच्याविषयी
अन्य कोणतीही माहिती मला नव्हती. त्यांच्याविषयी अगदीच त्रोटक माहिती आणि तीही
तुकड्या तुकड्यांत होती- जवळपास नसल्यासारखीच. मात्र, ही उणीव भरून काढणारं एक फार
महत्त्वाचं पुस्तक हाती पडलं. मराठी अधिविभागातील आमचे सन्मित्र डॉ. रणधीर शिंदे
यांनी चार दिवसांपूर्वीच त्यांनी संपादित केलेलं ‘घरंदाज
सावली- डॉ. उषा इथापे: कार्य आणि आठवणी’ हे पुस्तक दिलं आणि माझ्या कुतुहलाचा विषय असणारं इथापे मॅडम यांचं
जीवनकार्य मी गेल्या दोन दिवसांतच वाचून काढलं. सुरवातीला मला डॉ. रणधीर शिंदे
यांनी हा एक महत्त्वाचा आणि अलक्षित व्यक्तीमत्त्वाच्या जीवनावर प्रकाशझोत टाकणारा
प्रकल्प हाती घेऊन तडीस नेला, याबद्दल त्यांना मनापासून धन्यवाद द्यायला हवेत आणि
या कार्यासाठी प्रेरित केल्याबद्दल माजी कुलगुरू डॉ. माणिकराव साळुंखे
यांच्याबद्दलही कृतज्ञता व्यक्त करायला हवी.
मंगळवेढ्याच्या
शब्दशिवार प्रकाशनानं २१६ पृष्ठांच्या या ग्रंथाची देखणी निर्मिती केली आहे. तसं
हे काही इथापे मॅडम यांचा सलग चरित्रग्रंथ नाही. तर इथंही त्यांच्या आयुष्यात
वेळोवेळी आलेल्या किंवा त्यांच्या कार्याची कृतज्ञ जाणीव असणाऱ्या लोकांच्या
मनोगतांतून त्यांचं आयुष्य बरंचसं आपल्यासमोर येतं. अगदीच चित्रासारखं नसलं तरी कॅलिडोस्कोपिक
व्ह्यू तरी नक्कीच साकार होतो, हे या पुस्तकाचं यश. प्रस्तावना आणि स्वतः इथापे
मॅडम यांच्या ‘दो स्मरण प्रसंग’ या लेखाखेरीज एकूण २६ व्यक्तींनी
मॅडमविषयी इथं लिहीलंय, त्यांच्या आठवणींना उजाळा दिलेला आहे. या लेखकांत माजी
कुलगुरू डॉ. माणिकराव साळुंखे, डॉ. एस.एन. पठाण यांच्यासह शालिनीताई पाटील,
चंद्रकुमार नलगे, डॉ. राजन गवस, डॉ. एस.एच. पवार, किसनराव कुराडे, डॉ. अरुण भोसले,
डॉ. माया पंडित, विजय पाटील, निनाद शहा, प्रतिमा पवार, मानसिंगराव जगताप, कृष्णा
इंगोले, जी.पी. माळी, सूर्यकांत जुगदर-पाटील, विजयसिंह पाटील, डॉ. सुनीलकुमार
लवटे, राजेश पाटील, गजानन साळुंखे, विलास पोवार, अरुण साटम, महेंद्र शिंदे, रेखा
नलवडे आणि रेखा शिंदे यांचा समावेश आहे. या लिहीणाऱ्यांतील बहुतांश जण मॅडमच्या
कार्यकाळात विद्यार्थी म्हणून त्यांच्याशी संबंध आलेले, तर काही शिक्षक अन् काही
नातेवाईकही आहेत.
ग्वाल्हेरच्या
सरदार शिंदे घराण्यातून थेट आलेल्या इथापे मॅडम या राजघराण्यातील पहिल्या उच्च
पदवीधर. हिंदी विषयातून त्यांनी पीएच.डी.चा प्रबंध सुद्धा स्वतंत्रपणे (विना-मार्गदर्शक)
सादर केलेला. पुणे विद्यापीठाच्या त्या पहिल्या महिला पीएचडी धारक संशोधक. असं
क्रांतीकारी शिक्षण घेऊन अखेरीस व्ही.टी. पाटील यांच्या कीर्ती कॉलेजद्वारा
त्यांचा शिवाजी विद्यापीठाच्या उपकुलसचिव पदापर्यंत प्रवास झाला आणि दोनच वर्षांत
त्यांच्यावर कुलसचिव पदाचा कार्यभार सांभाळण्याची जबाबदारी येऊन पडली, ती त्यांनी
अखेरपर्यंत प्रशासकीय कर्तव्यकठोरतेने आणि विद्यार्थ्यांप्रती मातृत्वभरल्या
ममतापूर्णतेने निभावली. या पुस्तकांतल्या साऱ्यांच लेखांतून मॅडमची कर्तव्यकठोरता
जितकी सामोरी येते, त्याहूनही अधिक त्यांची मातृहृदयी प्रतिमा अधिक झळाळून दिसते.
त्यांच्या कारकीर्दीतली सारी मुलं त्यांना आईच्या जागी मानायची आणि त्याही या सर्व
मुलांना आईच्या करारी आणि सहृदयी संस्कारी नजरेनं जपायच्या. त्या स्वतः मात्र
विनापत्य होत्या, याला काय म्हणावं? विद्यापीठातील त्यांच्या कारकीर्दीची अखेर मात्र
संघर्षपूर्ण पद्धतीनं झाली. आत्मसन्मानाची लढाई जिंकून त्यानंतरच त्यांनी पुन्हा पद
स्वीकारणं नाकारलं, हे त्यांच्या फाईंटिंग स्पिरिटला आणि अन्यायाचा प्रतिकार
करण्याच्या वृत्तीला साजेसंच होतं. दातृत्वतेज तर इतकं की अवयवदानाचा फारसा
गाजावाजा नसण्याच्या काळात त्यांनी वैद्यकीय विद्यार्थ्यांसाठी मृत्योपरांत
देहदानही केलं.
या
पुस्तकातून इथापे मॅडम यांचं चरित्र जसं समजतं, तसंच शिवाजी विद्यापीठाची जडणघडणही
समजायला मदत होते. अनेक गोष्टी समजतात. आजही सर्वांच्या आकर्षणाचा केंद्रबिंदू
असणाऱ्या विमान इमारतीत कंजारभाट समाजातील मुलांसाठी विद्यापीठ शाळा चालवित होतं,
हे समजलं आणि अभिमानच दाटला मनी. आज आपण एक्स्टेंशनच्या गोष्टी करतो. पण त्या
काळात वरून खाली असा शिक्षणाचा विस्तार करण्याचा विद्यापीठाचा हा प्रयत्न केवढा
तरी स्तुत्यच होता. अशा अनेक गोष्टी इथं समजतात. इथापे मॅडमचं चरित्र तर इथं
समजतंच, पण ज्या व्यक्तींनी त्यांच्याविषयी यात लिहीलंय, त्यांच्याही जडणघडणीचा,
उभारणीचा असा तो कालखंड होता, ज्यामध्ये त्यांना इथापे मॅडमनी कुठल्या ना कुठल्या
टप्प्यावर आधार आणि उमेद दिलेली. त्यामुळं या चरित्रकारांचं चरित्रही इथं थोडंफार
उलगडतंच. उदाहरणार्थ, चंद्रकुमार नलगे सरांचं विद्यापीठातलं योगदान आणि त्यांचं
येथून पुनःश्च बाहेर पडणं, माया पंडित मॅडमचा विद्यापीठाच्या सेवेतील प्रवेश ते
त्यांच्या विवाहाला इथापे मॅडमचा आशीर्वाद लाभणं अशा अनेक बाबी वाचायला मिळतात,
ज्या एरव्ही पुन्हा त्यांच्या त्यांच्या आत्मकथनातच कधी तरी पुढं वाचता येऊ शकतील.
डॉ. अरुण
भोसले सर म्हणतात, त्याप्रमाणं इथापे मॅडम या विद्यापीठाच्या यशोगाथेतील ‘उपेक्षित मानकरी’ असतील, तर गवस सर म्हणतात त्याप्रमाणं त्यांच्यावरील अन्यायाला कधीतरी
वाचा फुटायला हवी आणि या रखरखत्या माळावरच्या सावलीला आपण नीट समजून घ्यायला हवं
आहे.
शेवटी
आणखी एक गोष्ट मला सांगावीशी वाटते ती म्हणजे डॉ. उषा इथापे मॅडम या शिवाजी विद्यापीठाच्या
पहिल्या महिला कुलसचिव होत्या, इथपर्यंत ठीकच आहे. पण, अलीकडच्या काळात साधारण
२०१७ नंतरच्या काळात आंध्र प्रदेशात डॉ. आर.के. अनुराधा (श्री वेंकटेश्वरा
युनिव्हर्सिटी), पश्चिम बंगालमध्ये नुपूर दास (नॉर्थ बेंगॉल युनिव्हर्सिटी) आणि
आर. सुधा (मदुराई कामराज युनिव्हर्सिटी) या महिलांनी त्या त्या विद्यापीठांच्या ६०
ते ८० वर्षांच्या इतिहासातील पहिल्या कुलसचिव म्हणून पदभार स्वीकारल्याच्या
बातम्या वाचनात आलेल्या होत्या. इतक्या प्रतिष्ठित विद्यापीठांना जर महिला कुलसचिव
लाभण्यास शतकभराचा कालावधी लागत असेल तर माझ्या अंदाजाने डॉ. उषा इथापे या केवळ
महाराष्ट्रातील विद्यापीठांतीलच नव्हे, तर देशभरातील विद्यापीठांच्या इतिहासातील
कदाचित पहिल्या महिला कुलसचिव ठरतील. हा माझा अंदाज आहे. तो जर खरा असेल, तर विचार
करा, इथापे मॅडमच्या कार्याचे मोल आणि त्यांनी जिथे घाम, रक्त आणि अखेरच्या काळात
अश्रूही गाळले, त्या शिवाजी विद्यापीठाचे मोल कितीतरी पटीने अधिक वाढलेले असेल.
त्या दृष्टीने मॅडमच्या जीवनचरित्राचा अधिक चिकित्सक संशोधकीय वेध घेण्याची गरज
डॉ. रणधीर शिंदे यांच्या या संपादकीय कार्याने अधोरेखित केलेली आहे. त्यांना
धन्यवाद!
पुस्तकाचे
नाव: घरंदाज सावली- डॉ. उषा इथापे: कार्य आणि आठवणी
संपादक: डॉ. रणधीर शिंदे
प्रकाशक: शब्दशिवार प्रकाशन,
मंगळवेढा
पृष्ठे: २१६
किंमत: रु. ३००/-
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा