'शाहूपूर्व आणि शाहूकालीन वर्तमानपत्रे': कोल्हापूरच्या वृत्तपत्रसृष्टीचा मौलिक वेध

शिवाजी विद्यापीठाच्या एम. ए. मास कम्युनिकेशन विभागाचे समन्वयक आणि माझे मित्र डॉ. शिवाजी जाधव यांनी लिहिलेल्या 'शाहूपूर्व आणि शाहूकालीन वर्तमानपत्रे' या एका अत्यंत महत्त्वाच्या पुस्तकाचे उद्या शनिवारी, दि. ५ एप्रिल २०२५ रोजी विद्यापीठात प्रकाशन होते आहे. महत्त्वाचे म्हणजे ज्यांनी आपल्या वृत्तपत्रीय कारकिर्दीमध्ये राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पत्रकारितेमध्ये एक सजग आणि जाणिवा समृद्ध पत्रकार-संपादक म्हणून मोठा लौकिक प्राप्त केला आहे असे, 'दि हिंदू' या राष्ट्रीय वृत्तपत्राचे सीनियर डेप्युटी एडिटर आणि आमचे मित्र डॉ. राधेश्याम जाधव यांच्या हस्ते या पुस्तकाचे प्रकाशन होत आहे, ही आणखी एक आनंदाची आणि अभिमानाची बाब! 'शाहूकालीन पत्रकारितेची मूल्यमीमांसा' या विषयावर राधेश्याम बोलणार आहेत. कार्यक्रमाच्या अध्यक्षस्थानी शिवाजी विद्यापीठाचे कुलगुरू डॉ. दिगंबर शिर्के असणार आहेत.

डॉ. शिवाजी जाधव यांनी लिहिलेल्या या पुस्तकामध्ये माध्यमांचा इतिहास, लेखनकलेचा विकास, भारतातील प्रसारमाध्यमांचा तसेच कोल्हापूर जिल्ह्यातील पत्रकारितेचा उदय आणि राजर्षी शाहू महाराज यांच्या कालखंडापर्यंत झालेला या पत्रकारितेचा प्रवास असा एक सर्वंकष आढावा घेण्याचा महत्त्वपूर्ण संशोधकीय प्रयत्न करण्यात आल्याचे दिसते. डॉ. जाधव यांनी पुस्तकाची मांडणी करीत असताना कोल्हापूर आणि राजर्षी शाहू महाराज यांचा कालखंड हा केंद्रस्थानी ठेवला आहे. तथापि, यामध्ये केवळ पत्रकारितेचा इतिहास आहे, असे नव्हे; तर, त्या समकाळामध्ये घडणाऱ्या विविध घटनांचाही समर्पक आणि विषयोचित वेध जाधव यांनी घेतला आहे. त्यामध्ये कोल्हापूरचा प्राचीन आणि मध्ययुगीन काळ, कोल्हापूरमधली एजंटांची कारकीर्द, कोल्हापूरच्या अल्पवयीन राजांचा कालखंड, छत्रपती घराण्याचा थोडक्यात इतिहास, कोल्हापूर प्रकरण या नावाने गाजलेले चौथ्या शिवाजी महाराजांची दुर्दैवी कारकीर्द, राजर्षी शाहू पूर्व आणि शाहूकालीन स्थिती आदी महत्त्वाच्या घटनांचा विशेष संदर्भ घेत घेत कोल्हापूरमध्ये विकसित होत गेलेली पत्रकारितेची परंपरा, त्याचप्रमाणे संबंधित वृत्तपत्रांमध्ये कोल्हापूरचे उमटलेले प्रतिबिंब, त्यांनी हाताळलेले विविधांगी विषय यांचाही अतिशय उचित वेध या पुस्तकामध्ये डॉ जाधव यांनी घेतलेला आहे. ठिकठिकाणी आवश्यक तेथे योग्य संदर्भ त्यांनी दिल्यामुळे या पुस्तकाचे संशोधन आणि संदर्भ मूल्य मोठ्या प्रमाणात वाढले आहे. लेखनास विश्वासार्हता प्राप्त झाली आहे. त्यासाठी डॉ. जाधव यांनी राज्य शासनाच्या पुराभिलेख संचालनालय कार्यालयासह शिवाजी विद्यापीठाचे बाळासाहेब खर्डेकर ज्ञानस्रोत केंद्र आदी ठिकाणी उपलब्ध ऐतिहासिक संदर्भांचा योग्य वापर केलेला आहे. पुस्तक वाचत असताना पानोपानी डॉ. जाधव यांनी लेखनासाठी घेतलेल्या कष्टाची जाणीव होते. महत्त्वाचे म्हणजे कोल्हापूरच्या पत्रकारितेच्या अनुषंगाने अनेक प्रकारची नवी माहिती प्रथमच या पुस्तकाच्या माध्यमातून सामोरी येत आहे, हे फार महत्त्वाचे वैशिष्ट्य आहे. त्यामुळे केवळ पत्रकारितेच्या विद्यार्थ्यांनाच नव्हे; तर इतिहासाचे अभ्यासक, माध्यम संशोधक, शाहू पूर्व आणि शाहूकालीन वर्तमान पत्रांविषयी किंवा त्या काळातील वृत्तपत्रसृष्टीविषयी ज्यांना जाणून घ्यायचे आहे, अशा सर्वच घटकांसाठी जाधव यांचे हे पुस्तक माईलस्टोन ठरणार आहे. यासाठी घेतलेल्या परिश्रमांबद्दल मित्र म्हणून शिवाजीरावांचे अभिनंदन करणे हे माझे कर्तव्य तर आहेच; पण एक अतिशय महत्त्वाचा ऐतिहासिक दस्तावेज त्यांनी अभ्यासकांसाठी निर्माण केला, याबद्दल त्यांना धन्यवाद देणेही मला अगत्याचे वाटते. या पुढील काळातही त्यांच्याकडून अशाच मौलिक, दर्जेदार साहित्याची निर्मिती होत राहील, यांची मला खात्री आहे. उद्याच्या प्रकाशन समारंभासाठी अनेकानेक शुभेच्छा!

मी उपस्थित राहणार आहेच; ज्यांना शक्य आहे त्यांनीही यावे!!

"कोण नामदेव ढसाळ?"

पुस्तकाचे मुखपृष्ठ

डॉ. रणधीर शिंदे

काही दिवसांपूर्वी नामदेव ढसाळ यांच्यासंदर्भातील चित्रपट सेंन्सॉरसाठी जेव्हा सेंन्सॉर मंडळापुढे आला, त्यावेळी सेंन्सॉर मंडळाच्या एका सदस्याने "कोण नामदेव ढसाळ?" असा प्रश्न विचारला आणि राज्यामध्ये मोठा गहजब उडाला.

सत्तरच्या दशकामध्ये केवळ राज्यातच नव्हे; तर देशभरात दलित पॅंथरच्या माध्यमातून आपल्या सामाजिक चळवळीच्या कार्याचा मोठा ठसा निर्माण करणाऱ्यांमध्ये आणि महत्त्वाचे म्हणजे या पॅंथर चळवळीचे नेतृत्व करण्यामध्ये आघाडीवर असणाऱ्यांत नामदेव ढसाळ यांचे नाव आघाडीवर होते. प्रज्ञावंत राजा ढाले, ज. वि. पवार यांच्याबरोबरीने दलित पॅंथर चळवळीला तिची ओळख, अधिष्ठान आणि दिशा प्राप्त करून देण्यामध्ये नामदेव ढसाळ यांचे योगदान अतिशय महत्त्वपूर्ण ठरले.

रस्त्यावरची लढाई करण्यामध्ये जसे ढसाळ आघाडीवर होते, त्याचप्रमाणे साहित्यिक सांस्कृतिक चळवळ करण्यात, घडविण्यात; विशेषतः दलित, शोषित आणि वंचित वर्गाला साहित्याच्या वर्तुळामध्ये प्रकर्षाने इंट्रोड्यूस करण्याचे काम जर कोणी केले असेल तर ते म्हणजे ढसाळांनी! त्यांच्या 'गोलपिठा'नं मराठी साहित्य विश्वाला अस्वस्थ करून सोडलं. मोठी खळबळ उडवली. आजवर कधीही साहित्याच्या परिघावर दूर दूरपर्यंत स्थान न मिळालेली माणसं, त्यांचं दुःख, त्यांचं दैन्य, त्यांचा आक्रोश आणि त्यांचे शोषण या साऱ्याच गोष्टींना गोलपिठानं साहित्याच्या मुख्य प्रवाहात ठसठशीत स्थान प्राप्त करून दिलं. विशेष म्हणजे आजवर मराठी साहित्यानं कधीही ऐकली, बोलली नाही आणि स्वीकारली सुद्धा नव्हती, अशी त्यांची भाषा सुद्धा ढसाळांनी मोठ्या आक्रमकतेने मांडली. त्या भाषेलाही तिचं स्थान, तिचा उद्गार आणि सन्मान प्राप्त करून दिला. ही फार मोठी कामगिरी आहे त्यांची! त्यानंतर मूर्ख म्हाताऱ्याने डोंगर हलवले, तुही यत्ता कंची, गांडू बगीचा, मी मारले सूर्याच्या रथाचे सात घोडे अशा एकापाठोपाठ एक आलेल्या कवितासंग्रहांनी मराठी साहित्य विश्वाला एका अनोख्या आणि दुर्लक्षित विश्वाचा परिचय करून दिला. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्याविषयी कवितांचा संग्रह असणारा 'तुझे बोट धरून चाललो आहे मी' हा फार महत्त्वाचा कवितासंग्रह सुद्धा ढसाळांनी लिहिला. अशा या चौफेर सामाजिक, साहित्यिक कामगिरी बजावणाऱ्या नामदेव ढसाळांविषयी 'कोण नामदेव ढसाळ?' असे विचारण्याचे धाडस किंवा अनभिज्ञता सेन्सॉर बोर्डाचा सदस्य करू शकतो, अगर दाखवू शकतो याचं कारण म्हणजे ढसाळ यांना या समाजाने कधीही मुख्य प्रवाहातील साहित्यिक अगर कार्यकर्ता म्हणून स्वीकारले नाही, हेच होय.

खरं म्हणजे ढसाळांची साहित्यिक प्रतिभा ही कोणत्याही जागतिक दर्जाच्या कवीला साजेशी आहे आणि त्याची प्रचिती त्यांनी त्यांच्या हरेक साहित्यिक कृतीमधून दिलेली आहे. तथापि जातीच्याच चष्म्यातून आणि तथाकथित अभिजनवादी साहित्यिक नजरेतूनच साऱ्या साहित्यिकांचे परीक्षण, समीक्षण, निरीक्षण आणि परिशीलन करण्याची सवय लागलेले भारतीय साहित्यिक वर्तुळ आणि त्यांच्याच नजरेतून समग्र साहित्य व्यवहाराकडे पाहण्याची सवय लागलेले वाचक सुद्धा ढसाळांच्या या उपेक्षेला कारणीभूत आहेत. अलीकडेच महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृती मंडळाने 'समग्र नामदेव ढसाळ' असे ढसाळांच्या साहित्याचे दोन संपादित खंड प्रकाशित केले असले, तरी त्यांच्या साहित्यकृतींच्या पलीकडे ढसाळ यांचे जीवन व कार्य नेमके कशा स्वरूपाचे होते, त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाची, त्यांच्या साहित्यिक वाटचालीची, त्यांच्या सामाजिक कार्याची जडणघडण कशा पद्धतीने झाली, हे सांगणारे पुस्तक मात्र आले नव्हते. नामदेव ढसाळांची पुस्तके आली; मात्र त्यांच्याविषयी पुस्तकांची साहित्यिक वर्तुळामधील असणारी वानवा लक्षात घेऊन भारतीय साहित्य अकादमीने 'भारतीय साहित्याचे निर्माते' या मालिकेअंतर्गत नामदेव ढसाळ यांच्याविषयीचे एक सर्वंकष चरित्रकार्यात्मक पुस्तक आणले आहे. महत्त्वाची आणि उल्लेखनीय बाब म्हणजे त्याचे लेखन आमचे सन्मित्र, मराठी साहित्याचे एक महत्त्वाचे समीक्षक डॉ. रणधीर शिंदे यांनी केले आहे.

डॉ. शिंदे यांनी अवघ्या १०० पृष्ठांच्या या पुस्तकामध्ये नामदेव ढसाळ यांच्या समग्र वाटचालीची अतिशय थोडक्यात पण साद्यंत मांडणी करण्याचा, वेध घेण्याचा यशस्वी प्रयत्न केला आहे. यामध्ये नामदेव ढसाळ यांच्या व्यक्तिमत्त्वाची जडणघडण आणि कार्य, ढसाळांचे कविताविश्व, त्यांचे कादंबरी लेखन, त्यांचे गद्य लेखन अशा सर्वच पैलूंचा अत्यंत साकल्याने वेध घेतला आहे. १९७० च्या दशकापासून ते एकविसाव्या शतकाचे पहिले दशक या साधारण अर्धशतकीय वाटचालीच्या कालावधीत ढसाळांनी जी काही चळवळ केली, जे काही साहित्यिक योगदान दिले, त्याचा वेध डॉ. शिंदे यांनी या पुस्तकामध्ये घेतलेला आहे; आणि 'कोण नामदेव ढसाळ?' हे ज्यांना खऱ्या अर्थाने जाणून घ्यायचे आहे, अशा सर्वच साहित्यिक अभावग्रस्तांसाठी आणि जिज्ञासूंसाठीही डॉ. शिंदे यांचे हे पुस्तक महत्त्वाचे ठरणारे आहे. ढसाळ यांच्या प्रज्ञेची विलक्षण झेप, त्यांच्या काव्यशैलीतील कमालीची विविधता, त्यांच्या कविता आणि साहित्यामध्ये आढळणारा विविध प्रकारच्या बोलींचा नवा सहजाविष्कार, कवितेचा खुला रूपबंध आणि त्या कवितेला त्यांनी प्रदान केलेली लवचिकता, त्यांच्या कवितेमधील प्रसरणशीलता या सर्वांचाच अतिशय महत्त्वपूर्ण आणि नेमका वेध डॉ शिंदे यांनी या पुस्तकामध्ये घेतला आहे. ढसाळांची कविता ही भारतीय काव्य परंपरेतील एक श्रेष्ठ कविता असल्याचे त्यांनी यामध्ये दाखवून दिले आहे. ढसाळ यांच्या कवितेने परंपरेकडे पाहण्याची एक नवी दृष्टी दिली. मराठी साहित्यविश्वासमोर सर्वहारा वर्गाचे दुःख आणि शोषणाची अस्वस्थ चित्रे त्यांनी आपल्या साहित्यातून रेखाटली, प्रदर्शित केली. आंबेडकरी जीवनदृष्टी, चिंतनशीलता, काव्यात्मता, विद्रोही काव्य भाषा, दीर्घ कविता, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे कृतज्ञतापूर्ण गुणगान आणि मनोगत कविता ही वैशिष्ट्ये सुद्धा ढसाळ यांच्या कवितेमधून आढळतात, असे शिंदे दाखवून देतात. एकूणच जात आणि वर्ण जाणिवांचा सखोल आणि सर्वांगीण आविष्कार घडविणारे, स्त्रीविषयक उन्नत भावाची चित्रे रेखाटणारे, नर-नारीच्या समतेची आणि विश्वबंधुतेची प्रचिती देणारे त्याचप्रमाणे वंचित आणि आंबेडकरी समूहाच्या अपरिचित अनुभव प्रदेशाचे निर्भीड चित्र रेखाटणारे ढसाळ हे त्यांच्या साहित्यातून मानवतावादाचा विशाल आणि व्यापक पट मांडताना दिसतात, असे सुस्पष्ट निरीक्षणही डॉ. शिंदे नोंदवितात. विषमतेविरुद्धची जाणीव ढसाळ यांनी आपल्या साहित्यामधून सातत्याने प्रकट केली आणि या जाणिवांचे टोकदारपणे प्रदर्शन करण्यातही कोठे उणेपण येऊ दिले नाही. सातत्याने शोषित, वंचितांच्या वेदनांचा हुंकार ते अखेरच्या क्षणापर्यंत भरत राहिले. सारे काही समष्टीसाठी असे मांडत असताना सुद्धा या जाणीवांना त्यांनी कधीही बोथट होऊ दिले नाही, हे ढसाळ यांच्या लेखनाचे महत्त्वाचे वैशिष्ट्य होते. हे वैशिष्ट्य अधोरेखित करणारे करण्याचे काम डॉ. शिंदे यांचे हे पुस्तक करते. त्यामुळे "कोण नामदेव ढसाळ?" असा प्रश्न पुन:पुन्हा सामोरे आणणाऱ्या आणि ज्यांच्यासमोर असा प्रश्न नव्याने निर्माण झाला आहे, अशा सर्वांसाठीच त्या प्रश्नाचे उत्तर देणारे एक महत्त्वाचे पुस्तक म्हणजे डॉ. रणधीर शिंदे यांचे "भारतीय साहित्याचे निर्माते - नामदेव ढसाळ" हे पुस्तक होय.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्याकडून धम्मातील मूल्ये संविधानाद्वारे देशाला प्रदान: डॉ. आलोक जत्राटकर

राज्यातील पहिली प्रज्ञावंत राजा ढाले साहित्य धम्मसंगीती यशस्वीरित्या संपन्न

जळगाव येथे आयोजित प्रज्ञावंत राजा ढाले साहित्य धम्मसंगीतीमध्ये अध्यक्षीय भाषण करताना डॉ. आलोक जत्राटकर. मंचावर ज्येष्ठ पत्रकार मधू कांबळे व प्रा. प्रितीलाल पवार

जळगाव येथे आयोजित प्रज्ञावंत राजा ढाले साहित्य धम्मसंगीतीच्या समारोप समारंभात बोलताना प्राचार्य बापूसाहेब माने. सोबत (डावीकडून) बबन बनसोड, प्रा. गुलाबराव अंबपकर, डॉ. नानासाहेब पटाईत, डॉ. आलोक जत्राटकर आणि मधू कांबळे

जळगाव येथे आयोजित प्रज्ञावंत राजा ढाले साहित्य धम्मसंगीतीस राज्यभरातून उपस्थित असलेले सामाजिक कार्यकर्ते.

(जळगाव येथील धम्मसंगीतीमधील भाषणाची लघुचित्रफीत)

जळगाव, दि. ३० मार्च: भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी भगवान बुद्धाच्या धम्मातील मूल्ये भारतीय संविधानाच्या माध्यमातून भारताला प्रदान केली. या मूल्यांच्या बळावर देशाने आजवरची प्रगती साधली आहे, असे प्रतिपादन डॉ. आलोक जत्राटकर यांनी आज येथे केले.

जळगाव येथील सम्यक प्रबोधन मंच यांच्यातर्फे आयोजित राज्यातील पहिल्या ‘प्रज्ञावंत राजा ढाले साहित्य धम्मसंगीती’च्या अध्यक्षस्थानावरुन ते बोलत होते. जळगाव जिल्हाधिकारी कार्यालय परिसरातील अल्पबचत भवन सभागृहात झालेल्या या कार्यक्रमास मंचावर आंबेडकरी चळवळीतील ज्येष्ठ कार्यकर्ते बापूसाहेब माने, प्रा. गुलाबराव अंबपकर, ज्येष्ठ पत्रकार मधु कांबळे, डॉ. नानासाहेब पटाईत, प्रा. यशवंतराव मोरे उपस्थित होते.

डॉ. जत्राटकर म्हणाले, सर्व मानव समान आहेत, हे समतेचे मूल्य प्रथम मानून भगवान बुद्धांनी त्यांच्या धम्माद्वारे स्वातंत्र्य, बंधुता, सामाजिक न्याय, अहिंसा, धर्मनिरपेक्षता, श्रमप्रतिष्ठा आणि शिक्षण या मूल्यांना प्राधान्य व प्रतिष्ठा दिली. सजग आणि न्यायाकांक्षी समाजनिर्मितीसाठी ही मूल्ये आवश्यक ठरतात. या मूल्यांची देणगी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी भारतीय संविधानाच्या माध्यमातून भारताला दिली. या मूल्यांचा संकोच होणे देशाला परवडणारे नाही. देशात आजही भेदभावाचे वातावरण आहे. संविधानाच्या प्रास्ताविकेमध्ये ‘आम्ही भारताचे लोक’ असे म्हटलेले आहे. आपल्याला माझे-तुझे असे करण्याऐवजी हा ‘आम्ही सारे एक’ होण्यापर्यंतचा टप्पा गाठण्यासाठी सार्वत्रिक स्तरावर प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनंतर भारतीय बौद्ध समाजाला लाभलेले राजा ढाले हे खऱ्या अर्थाने प्रज्ञावंत आणि विद्वान नेतृत्व होते. त्यांच्या विचारकार्याचे दस्तावेजीकरण होण्याची आवश्यकता त्यांनी व्यक्त केली. त्याचप्रमाणे बौद्ध विहार हे कर्मकांडाची नव्हे, तर सामाजिक-सांस्कृतिक उत्थानाची केंद्रे व्हावीत, अशी अपेक्षा त्यांनी व्यक्त केली.

यावेळी ‘धम्मातील पारंपरिकता आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांना अभिप्रेत धम्म’ या परिसंवादात बोलताना प्रा. गुलाबराव अंबपकर यांनी धम्मामध्ये कोणत्याही कर्मकांडाला स्थान न देता प्रक्षिप्त ते सारे काढून टाकणे आणि धम्म त्याच्या वैज्ञानिक शुद्ध स्वरुपात पुढे घेऊन जाणे आवश्यक असल्याचे सांगितले. ‘प्रशीक विद्यार्थी संघ ते राजकीय चळवळ’ या परिसंवादामध्ये मधू कांबळे यांनी प्रशीक ही राजकीय नव्हे, तर सामाजिक, सांस्कृतिक आणि शैक्षणिक अंगाने कार्य करणारी विद्यार्थी संघटना होती. राजा ढाले यांच्या प्रेरणेतून स्थापन झालेल्या या संघटनेने वंचित विद्यार्थ्यांच्या समस्यांना वाचा फोडल्याचे सांगितले. प्रा. नानासाहेब पटाईत यांनी राजा ढाले यांच्या प्रगल्भ दृष्टीकोनामुळे या विद्यार्थी चळवळीला नैतिक अधिष्ठान लाभल्याचे सांगितले. अॅड. एम. एस. अंधेरीकर यांनी या विद्यार्थी संघाच्या निर्मिती आणि वाटचाल याचा इतिहास सांगितला. यावेळी प्राचार्य बापूसाहेब माने (कोल्हापूर) आणि बबन बनसोड (नागपूर) या ज्येष्ठ कार्यकर्त्यांना जीवनगौरव पुरस्कार आणि वसंत सपकाळे, सुनीलकुमार दाभाडे आणि जयेश मोरे यांना अनुक्रमे साहित्य, चित्रकला आणि क्रीडा या क्षेत्रांतील कामगिरीसाठी पुरस्कार देऊन गौरविण्यात आले. प्रा. अंबपकर यांनी १४ ठराव मांडले. ते सर्व टाळ्यांच्या गजरात मंजूर करण्यात आले.

धम्मसंगीतीचे उद्घाटन तथागत भगवान बुद्ध, सम्राट अशोक, डॉ बाबासाहेब आंबेडकर आणि राजा ढाले यांच्या प्रतिमांना अभिवादन करून व मान्यवरांच्या हस्ते दीपप्रज्वलनाने झाली. भदन्त पी. संघरत्न महाथेरो यांच्या बुद्धवंदनेने संगीतीला सुरवात करण्यात आली. प्रा. यशवंतराव मोरे यांनी स्वागत व प्रास्ताविक केले. प्रा. प्रितीलाल पवार यांनी सूत्रसंचालन केले, तर वसंत सपकाळे यांनी आभार मानले. धम्मसंगीतीच्या यशस्वितेसाठी आनंद नवगिरे, संगम गवळे, मुकेश खैरनार, विश्वास सपकाळे, श्रीकांत बाविस्कर, सजन भालेराव, कैलास तायडे, किशोर पगारे, अभय सोनवणे यांनी परिश्रम घेतले.

तक्षशीला बौद्ध विहाराचे भदन्त पी. संघरत्न यांच्यासमवेत डॉ. आलोक जत्राटकर

स्विनीचे आई-बाबा जत्रेत हरवतात तेव्हाची गोष्ट...

 

माणसाच्या आयुष्यात काही स्मृती अशा असतात की त्या पुढे आयुष्यात कधीही आठवू नयेत, असे वाटत असते; मात्र, प्रत्यक्षात त्या आठवणी कधीही न विसरण्यासारख्या असतात. या स्मृती चांगल्या, गोड असतील तर हरकत नसते; मात्र त्या आठवू नयेत, असे वाटण्याचेही कारण नसते. कटु आठवणी मात्र कधी अचानक सामोऱ्या आल्या, तर पुनःपुन्हा अंगावर शहारे आल्याखेरीज राहात नाहीत. आज गुगलनेही १३ वर्षांपूर्वीचा असाच एक क्षण माझ्यासमोर आणून टाकला. गुगलने फक्त फोटो समोर ठेवले. आमच्या स्मृती त्याला माहिती असण्याचे कारण नव्हते.

तर, १३ वर्षांपूर्वी आजच्या दिवशी झाले होते ते असे की, तेव्हा मी कल्याणमध्ये राहात होतो. मुलगी स्विनी तीन वर्षांची होती आणि सम्यक वर्षाच्याही आतला. आज जशी कोल्हापूरमध्ये लंडन ब्रिजची प्रतिकृती असणारी फेअर आली आहे, तशीच त्यावेळी कल्याणच्या बैलबाजार मैदानावर ताज महालची भव्य प्रतिकृती असणारी फेअर आली होती. आता आग्र्याला नेऊन ताजमहाल दाखविण्यापेक्षा शहरात आपसूक दाखल झालेला ताजमहाल दाखवायचा म्हणून बायको-मुलांना तेथे घेऊन गेलो. खरोखरीच भव्य अशी ती प्रतिकृती होती. अगदी तिला फेरफटका मारुन तिच्या गवाक्षात बसून फोटो काढण्याइतकी. त्यामुळे आम्ही तेथे मनसोक्त बसून गप्पा मारुन पुढे फेअरमध्ये दाखल झालो. स्विनीला तिथला उंच उंच गोलाकार भिरभिरणारा लाइटिंगवाला आकाशपाळणा दुरूनच खुणावत होता. तो होता एकदम दुसऱ्या टोकाला. तिला तर तिथे जाईपर्यंत दम निघत नव्हता. वाटेत आम्ही आइसक्रीम वगैरे खात फेअरमधल्या दुकानांत वस्तू पाहात पुढे पुढे निघालो होतो.

मध्येच विविध खेळांचे स्टॉल सुरू झाले. तिथे थोडा टाइमपास करायचं ठरवलं. एके ठिकाणी रायफल शूटिंगवर काही वस्तू भेट मिळत होत्या. एक तर रायफल शूटिंग हा माझा आवडता खेळ आणि त्यातही त्यावर भेटवस्तू मिळणार म्हटल्यावर लगोलग तिथं पोहोचलो. तोवर स्टॉलवर फारशी गर्दी नव्हती. सर्व नेम लागले की भेट मिळणार होती. ते अवघे दहा शॉट मारण्यापुरताच मी स्विनीचा हात सोडलेला. सम्यक दीपाच्या काखेत कांगारु बॅगमध्ये होता. माझं होईपर्यंत त्या स्टॉलवर इतकी गर्दी जमली की विचारू नका. माझी नेमबाजी पक्की झाली आणि तिथं आम्हाला एक टी-सेट भेट मिळाला. दुकानचालकाकडून तो ताब्यात घेऊन इकडं तिकडं पाहतो तर काय, स्विनी कुठेच दिसेना. काळजाचा ठोका चुकणं, म्हणजे काय, हे त्या वेळेला आयुष्यात पहिल्यांदा समजलं. बायकोला तर रडूच कोसळलं. तिला सावरावं की लेकीला शोधावं, अशी माझी अवस्था झालेली. त्यावेळी मोबाईलही एकच होता आमच्याकडं. त्यामुळं दीपाला आणि सम्यकला तिथंच एका बाजूला थांबायला सांगितलं.

आता लेकीला शोधयचं कुठं आणि कसं?, असा प्रश्न माझ्यासमोर ठाकलेला. तेव्हा वाटलं की, आकाश पाळण्याकडं तर गेली नसेल? मी लिटरली वेड्यासारखा त्या प्रचंड गर्दीतनं वाट काढत, इकडं तिकडं बघत त्या दिशेनं पळायला सुरवात केली. कडेपर्यंत जाऊन पाहून आलो. लेकीचा कुठेही थांगपत्ता नाही. दिसणारा प्रत्येक चेहरा संशयास्पद, अपहरणकर्ता वाटायला लागला. मनात सगळ्या वाईटात वाईट विचारांचा कल्लोळ माजला. आता मी पुन्हा उलट्या दिशेनं म्हणजे फेअरच्या एंन्ट्री-एक्झिट गेटच्या दिशेनं पळायला सुरवात केली. वाटेत पुन्हा रडत उभ्या असलेल्या बायकोला कोरडा दिलासा देण्याचा प्रयत्न केला. तिच्याभोवती काही सांत्वन करणाऱ्या महिलाही आता गोळा झालेल्या.

मी गेटपर्यंत पोहोचलो, तरीही कुठेच काही पत्ता लागेना! मी हताश होऊन जागेवर थिजून उभा राहिलो. तेव्हा कुठे माझे बराच वेळ सुरू असलेल्या उद्घोषणेकडे लक्ष गेले. एक दोन-तीन वर्षांची मुलगी सापडली असून कोणाचे मूल हरवले असल्यास पोलीस नियंत्रण कक्षाशी संपर्क साधण्याबाबत आवाहन केले जात होते. मी इकडेतिकडे पाहिले. थोड्या अंतरावर पोलीस नियंत्रण कक्ष होता. परिसरात खासगी सिक्युरिटी गार्ड्ससह पोलीस प्रशासनाकडूनही बंदोबस्त तैनात होता. मी नियंत्रण कक्षाकडे पोहोचलो, तेव्हा एक पोलीसकाका स्विनीला कडेवर घेऊन उभे होते. पोर रडत होती, तिला ते शांत करण्याचा प्रयत्न करत होते. जीव भांड्यात पडणे म्हणजे काय असू शकतं, हेही तेव्हाच समजलं मला.  माझा जीव तर थेट बॅरलमध्येच पडला लेकीला बघून. डोळ्यातनं घळाघळा पाणी वाहायला लागलं. मला पाहताच स्विनीनं त्या पोलीसकाकांकडून थेट माझ्याकडं झेपच घेतली. पाच मिनिटं आम्ही दोघंही एकमेकांना घट्ट मिठी मारुन रडत राहिलो. पोलीसकाकाही स्तब्ध झाले. त्यांनाही थोडं गहिवरुन आलं असावं.

थोड्या वेळानं स्विनीनं तिच्या बोबड्या बोलात विचारलं, ‘बाबा, तुमी कुटं हरवला होता? आई कुटाय?’ तिच्या प्रश्नानं मला हसू फुटलं. मनावरचं दडपण हलकं झालं. तेव्हा ते पोलीसकाकाही म्हणाले, ‘अहो, ही आम्हाला भेटल्यापासून माझे आई-बाबा हरवलेत, असं सांगून रडतेय.’ मी त्यांना ती कशी भेटली, हे विचारलं. तेव्हा हे बाळ चुकून एका काका-काकूंच्या पाठीमागे रडत चाललं होतं. तेव्हा त्यांनी तिला नाव वगैरे विचारलं तर रडण्यामुळं त्यांना काही समजेना. तेव्हा त्यांनी तिला पोलीस नियंत्रण कक्षात आणून सोडल्याचं सांगितलं. तेव्हापासून गेली १५-२० मिनिटं आम्ही उद्घोषणा करतो आहोत, असं त्यांनी सांगितलं. मी त्यांना मनापासून धन्यवाद म्हटलं. ते नसते आणि कोणी तरी चुकून मुलीला बाहेर घेऊन गेलं असतं, तर काय झालं असतं, कुठे शोधलं असतं मी?, असा प्रश्न मी स्वगतच विचारला. पण, त्यांनी मात्र आम्ही येथे अत्यंत दक्ष असून गेटमधून कोणीही असा आमच्या नजरेतून सुटून जाऊ शकणार नाही, असं सांगितलं.

आता पुढं, जेव्हा मी स्विनीला तिच्या आईकडं घेऊन गेलो, तेव्हाचा आलम काय शब्दांत सांगायला हवा? शेवटी, स्विनीला तिचे हरवलेले आई-बाबा सापडले होते. प्रकरणाचा शेवट गोड झालेला. नाही तर सोबतचे फोटो किती कटु आठवांचे स्मरण करून देणारे ठरले असते, कल्पना करवत नाही...

गारगोटीच्या डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर व्याख्यानमालेत आणि सुहृदांच्या सान्निध्यात...

गारगोटी येथील श्री शाहू ग्रंथालयाच्या डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर व्याख्यानमालेत व्याख्यान देताना डॉ. आलोक जत्राटकर. मंचावर श्री. वसंत देसाई

गारगोटी येथे श्री शाहू ग्रंथालयात महाराजांच्या प्रतिमेला अभिवादन प्रसंगी डॉ. डी. के. पाटील,  वसंत देसाई, अनिता भोईटे, मिलींद प्रधान आणि डॉ. अस्मिता प्रधान आदी

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या प्रतिमेस अभिवादन प्रसंगी शामराव देसाई, वसंत देसाई, टी.बी. पाटील यांच्यासमवेत

दै. सकाळमधील कार्यक्रमाचे वार्तांकन

लाडक्या चव्हाण कुटुंबियांसमवेत अस्मादिक आणि डॉ. यादव सर.

प्रधान दांपत्याने त्यांच्या घरी पुष्पगुच्छ, अनुबोधचा ताजा अंक आणि डॉ. प्रधान मॅडम यांचे पुस्तक देऊन स्वागत केले.

साधारणपणे महिनाभरापूर्वी गुरूवर्य डॉ. राजन गवस सरांचा फोन आला, ‘गारगोटीच्या श्री शाहू ग्रंथालयाच्या डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर व्याख्यानमालेत तुम्हाला यायचंय... विषय आणि दिवस सांगा.’ गवस सरांचा फोन म्हणजे आदेशच तो. त्यानुसार मग कालच्या रविवारी या व्याख्यानमालेत ‘तरुणांचे भवितव्य आणि वास्तव’ या विषयावर व्याख्यान दिलं. आजच्या तरुणाईचा समकाळाच्या आणि भविष्याच्या अनुषंगानं मी जो विचार करतो आहे, त्याचंच सारस्वरुप मांडलं श्रोत्यांसमोर.

शतकोत्तर सुवर्णमहोत्सवाच्या उंबरठ्यावर असलेल्या श्री शाहू वाचनालयानं गेली २८ वर्षे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर व्याख्यानमाला चालविलेली आहे. अनेक दिग्गज वक्त्यांनी यामध्ये व्याख्यानं दिलेली आहेत. यंदाही ज्येष्ठ संपादक डॉ. श्रीराम पवार, डॉ. दीपक पवार यांच्या बरोबरीने मला बोलण्याची संधी लाभली, यासाठी खरे तर गवस सरांना धन्यवादच द्यायला हवेत. त्यांचा विश्वास सार्थ ठरविण्याचा माझा प्रयत्न यशस्वी झाल्याचे श्रोत्यांच्या व्याख्यानानंतरच्या भेटीमध्ये स्पष्ट झालेच. त्याशिवाय, व्याख्यानमालेचे प्रणेते माजी आमदार बजरंग देसाई अण्णा यांनी पहिल्या रांगेत बसून अगदी सुरवातीपासून शेवटपर्यंत लक्षपूर्वक ऐकलं आणि शेवटी ‘खूप महत्त्वाचा विषय वेगळ्या पद्धतीनं मांडलात’, असं सांगून समाधान व्यक्त केलं, ही बाब महत्त्वाची. त्याखेरीज प्राचार्य सुभाष देसाई, शामराव देसाई, वसंत देसाई, आमची लाडकी दीक्षा आणि तिचे वडील, मित्रवर्य ‘अनुबोध’कार मिलींद प्रधान आणि डॉ. सौ. अस्मिता प्रधान मॅडम, डॉ. डी.के. पाटील यांनीही व्याख्यानाला आत्मियतेने उपस्थिती दर्शविली. त्याशिवाय, महिला आणि तरुणांची लक्षणीय उपस्थिती आणि त्यांनी शेवटपर्यंत लक्षपूर्वक ऐकणे हे सुद्धा या व्याख्यानमालेचे वेगळेपण म्हणून नोंदविण्याजोगे. असे क्षण व्याख्यात्यांच्या आयुष्यात अलिकडे दुर्मिळच, म्हणून त्यांची नोंद अगत्याची. ग्रंथपाल प्रवीण गुरव आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी केलेले नेटके आयोजन हे सुद्धा दखलपात्र.

व्याख्यानानंतर प्रधान सरांच्या घरचे चहापान हे जितके अगत्याचे; तितकेच या दिवसाचा माझ्या लाडक्या चव्हाण दांपत्याच्या सहवासात दिवसाचा झालेला समारोपही संस्मरणीय. डॉ. जयश्री चव्हाण आणि डॉ. राजीव चव्हाण हे दांपत्य म्हणजे त्यांच्या वैद्यकीय व्यवसायाखेरीजही सामाजिक-सांस्कृतिक कार्यामुळे महाराष्ट्राच्या समाजजीवनात लक्षवेधक ठरलेले. बंधू अनुप यांच्यामुळे परिचय झालेल्या या दांपत्याशी त्यांच्या या कार्यामुळे माझा कधी अकृत्रिम स्नेह जडला, हे लक्षातही आले नाही. जयश्री मॅडमशी तर थोरल्या भगिनीप्रमाणे नाते जुळलेले. त्यामुळे गारगोटीमध्ये जाणे आणि त्यांना न भेटणे, अशक्यातीलच बाब. तशात डॉक्टर साहेबांनी त्यांच्या स्टाफच्या कुटुंबियांसाठी नजीकच्या पाली येथील एका निसर्गरम्य ठिकाणी छानशी मेजवानी आयोजित केलेली. यादव सरांसह या सर्व विस्तारित परिवारासमवेत त्यांच्या कार्यक्रमात सहभागी होण्याची आणि स्नेहभोजन करण्याची संधी या निमित्ताने लाभली. जयश्री मॅडमसमवेत खूपच छान गप्पा झाल्या. खूप दिवसांनी पोटभरून बोलता आले, हे या गारगोटी भेटीचे महत्त्वाचे फलित...

प्रजासत्ताक दिनाच्या पूर्वसंध्येला ‘फुले-आंबेडकरी समकालीन राजकारणा’विषयी चिंतन

 

कोल्हापुरात 'फुले-आंबेडकरी समकालीन राजकारण' या पुस्तकाच्या प्रकाशन प्रसंगी (डावीकडून) डॉ. राजन गवस, प्रा. गौतमीपुत्र कांबळे, दशरथ पारेकर, डॉ. प्रकाश पवार, सुरेश शिपूरकर, मधू कांबळे, भरत शेळके आणि डॉ. भरत नाईक.

कार्यक्रमाची निमंत्रणपत्रिका

आमचे ज्येष्ठ मार्गदर्शक प्रा. गौतमीपुत्र कांबळे यानी संकलित आणि संपादित केलेल्या ‘फुले-आंबेडकरी समकालीन राजकारण’ या पुस्तकाचे आज (दि. २५ जानेवारी २०२५) प्रजासत्ताक दिनाच्या पूर्वसंध्येला कोल्हापूरच्या शाहू स्मारक भवनात प्रकाशन झाले. सेक्युलर मुव्हमेंट आणि सेक्युलर आर्ट मुव्हमेंटतर्फे हे प्रकाशन करण्यात आले आहे.

पुस्तकाच्या अनुषंगाने एक अत्यंत महत्त्वाचा असा परिसंवाद आयोजित करण्यात आला होता, ज्यात ज्येष्ठ राज्यशास्त्रज्ञ डॉ. प्रकाश पवार, सेक्युलर मुव्हमेंटचे कार्याध्यक्ष भरत शेळके आणि ज्येष्ठ पत्रकार मधू कांबळे यांनी पुस्तकाच्या अनुषंगाने मांडणी केली. ज्येष्ठ पत्रकार दशरथ पारेकर अध्यक्षस्थानी होते. डॉ. हरिष भालेराव, डॉ. राजन गवस, सुरेश शिपूरकर प्रमुख उपस्थित होते.

प्रा. गौतमीपुत्र कांबळे सरांनी स्वागत व प्रास्ताविकामध्ये या पुस्तकाविषयी सविस्तर माहिती दिली. फुले-आंबेडकरी संज्ञेची व्याप्तीही त्यांनी स्पष्ट केली. या मध्ये पुरोगामी भूमिका घेणारे समग्र विचारविश्व सामावले असल्याचे अभिप्रेत असल्यामुळे केवळ संज्ञात्मकतेच्या दृष्टीने त्याकडे पाहून कोणी भेदी भूमिका घेण्याची आवश्यकता नसल्याचे त्यांनी सांगितले. हा केवळ एक तात्त्विक प्रयोग नसून त्याचे प्रात्यक्षिकही करण्याचा प्रयत्न राहणार असून त्यासाठीच या परिसंवादाचे प्रयोजन असल्याचे त्यांनी सांगितले. हे पुस्तक म्हणजे एक डॉक्युमेंट आहे, जे विधायक दुरुस्ती, सुधारणा, सूचना यांसाठी खुले असून सामाजिक जबाबदारीचे भान असणाऱ्या सर्व विचारी लोकांनी त्यामध्ये आपले योगदान द्यावे, असे आवाहनही त्यांनी केले.

पुस्तकात प्रा. गौतमीपुत्र कांबळे सरांचे ‘आंबेडकरी पक्ष निवडणुकीच्या राजकारणात प्रभावहीन का?’, ‘आंबेडकरी रिपब्लिकन राजकारण: डावे की उजवे?’ आणि ‘डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या दृष्टीकोणातून ‘राजसत्ता’ व ‘धर्मसत्ता’ आणि सेक्युलर मुव्हमेंटची भूमिका’ असे तीन अतिशय विचारप्रवण करणारे चिंतनशील लेख आहेत. त्यासह सतीश पारमित यांचा ‘फुले-आंबेडकरी राजकारण समजून घेऊ या’, डॉ. डी.एस. सावंत यांचा ‘आपणही राजकीय इतिहास घडवू शकतो’ आणि मधू कांबळे यांच्या ‘प्रस्थापित राजकीय पक्षांच्या जाहीरनाम्यात जातिनिर्मूलनाचा विषय का नाही?’ या प्रदीर्घ मुलाखतीचे शब्दांकन आहे. याखेरीज, स्वतंत्र मजूर पक्षाचा जाहीरनामा (१९३७), अखिल भारतीय शेड्यूल्ड कास्ट फेडरेशन निवडणूक जाहीरनामा आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे भारतीय जनतेस खुले पत्र (रिपब्लिकन पक्ष: ध्येय धोरण) अशी परिशिष्टे आहेत.

या अनुषंगाने परिसंवादात पुढे वक्त्यांनी सुमारे दीड तास सविस्तर मांडणी केली. डॉ. भरत नाईक यांनी भूमिका स्पष्ट केली. मधू कांबळे यांनी राजकीय लोकशाहीमध्ये सध्या प्रचलित मतदान पद्धतीमध्ये परिवर्तन घडवून आणण्यासाठी प्रमाणबद्ध मतदान पद्धतीचा स्वीकार करण्याची गरज असल्याचे प्रतिपादन केले आणि चर्चेला दिशा दिली. भरत शेळके यांनी जातिनिर्मूलनाच्या मूलभूत मुद्द्याच्या अनुषंगाने मांडणी केली आणि लोकशाहीच्या केंद्रस्थानी माणूस कधी येणार, असा प्रश्न उपस्थित केला. प्रा. प्रकाश पवार यांनी सांगितले की, समस्या सोडविण्यासाठी पुनःपुन्हा प्रयोग करणे हे बाबासाहेबांचे वैशिष्ट्य असल्याचे दिसून येते. त्यांनी राजकारणही त्याच प्रयोगशील पद्धतीने केले. गौतमीपुत्र कांबळे हा तसा प्रयोग या पुस्तकाद्वारे करण्याच्या प्रयत्नात आहेत. हे प्रयत्न आता निवडक नव्हे, तर भल्यामोठ्या समूहाला उच्चरवाने आणि सातत्याने सांगत राहायला हवेत. मर्यादित समुहापलिकडे व्यापक समुदायाला अगदी परप्रांतीय व्यापारी जातीजमातींनाही यामध्ये आवाहन करून सामावून घेण्याची गरज त्यांनी अधोरेखित केली. मतपरिवर्तन आणि मतनिर्मिती या बाबींना प्राधान्य देत असताना महिला वर्ग, मुस्लीम समुदायासह सर्व समाजघटकांमध्ये सहिष्णू संवाद निर्माण करण्याची गरज आहे. त्या अनुषंगाने राजकारणाची भाषा, परिभाषा नव्याने निर्माण करण्याची गरज आहे. आजघडीला ३० टक्क्यांपेक्षा जास्त उच्च मध्यमवर्ग या कोणत्याही संवादाच्या कक्षेत येत नाही. त्याची भूमिका स्वकेंद्री आणि वेगळी असल्याचे दिसून येते. त्यात परिवर्तन करण्यासाठी मोठे परिश्रम घ्यावे लागणार आहेत. त्या दृष्टीनेही काम करावे लागेल, असे त्यांनी सूचित केले.

अध्यक्षीय मनोगतात दशरथ पारेकर यांनी, देशाच्या राजकारणात सेक्युलॅरिझमचे भान हरपले असून जातींचे बळकटीकरण होत चालले आहे, तर राजकारण आणि राजकारणी दिवसेंदिवस खुजे होत चालले आहेत, याविषयी चिंता व्यक्त केली.

कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि समाजमाध्यमे

 ('दै. पुढारी'च्या वर्धापन दिनानिमित्ताने 'कृत्रिम बुद्धिमत्ता' या विषयावर प्रकाशित करण्यात आलेल्या विशेष पुरवण्यांमध्ये प्रसिद्ध झालेला माझा लेख येथे माझ्या ब्लॉग वाचकांसाठी साभार सादर करीत आहे.- डॉ. आलोक जत्राटकर)

(दै. पुढारी, बेळगाव आवृत्ती, दि. १ जानेवारी २०२५)

(दै. पुढारी, कोल्हापूर आवृत्ती, दि. २ जानेवारी २०२५)

(दै. पुढारी, कोल्हापूर आवृत्ती, दि. ४ जानेवारी २०२५)

“जर कृत्रिम बुद्धिमत्ता हे आपले ध्येय असेल आणि मानवता त्याच्या आड येत असेल, तर कोणताही मागचा पुढचा विचार न करता कृत्रिम बुद्धिमत्ता तिचा नाश करेल.” - एलॉन मस्क

‘सर्व्हायव्हल ऑफ दि फिटेस्ट’ या डार्विनच्या उत्क्रांती सिद्धांताचा केवळ मानवाच्या बाबतीत विचार करून उद्या पृथ्वीवर एखादे जीवघेणे संकट आल्यास मानवातील सर्वोत्कृष्ट (अर्थातच, ज्या ग्रहीय स्थलांतराचा खर्च करू शकतील अशा) प्रजातींनाच वाचवून अन्य ग्रहावर नेऊन त्यांचे पुनर्वसन करून तेवढ्याच टिकविण्याचा दूरगामी विचार करणारा स्पेसएक्स, टेस्ला आणि एक्स या कंपन्यांचा मालक, व्यावसायिक असलेल्या मस्क यांचा कृत्रिम बुद्धिमत्तेकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन हा उपरोक्तप्रमाणे आहे.

काही वर्षांपूर्वी केवळ आस्तित्वात येऊ घातलेली वैज्ञानिक कल्पना असणारी कृत्रिम बुद्धिमत्ता (आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स- ए.आय.) हे आजचे वास्तव आहे. चहूबाजूंनी आपण ए.आय.ने घेरले गेलेलो आहोत. विशेषतः ज्या समाजमाध्यमांवरील आपला वावर हा जवळपास आपल्याही नियंत्रणाबाहेर जाऊ पाहतो आहे, किंबहुना गेलेला आहे, त्या माध्यमांद्वारे आपल्या सर्वंकष वर्तनाचे आकलन करवून घेऊन त्यावर ए.आय.द्वारे नियंत्रण मिळवले जात आहे- आपली व्यावसायिक गणिते साध्य करवून घेण्यासाठी. एक गोष्ट आपण लक्षात घ्यायला हवी, ती म्हणजे आज जगावर कोणतीही उत्पादक कंपनी राज्य करीत नाही, तर जगभरातल्या वापरकर्त्यांचा डाटा सहजी हाताशी उपलब्ध असणाऱ्या समाजमाध्यम कंपन्यांचे वर्चस्व सर्वदूर प्रस्थापित झाले आहे. यामध्ये गुगल, मेटा, एक्स, मायक्रोसॉफ्ट, अॅपल आणि अॅमेझॉन या कंपन्यांमध्ये त्यासाठी तीव्र स्पर्धा आहे. प्रत्येकजण आपापल्या परीने आपल्या वापरकर्त्यांच्या डाटावर अधिकार प्रस्थापित करून त्या डाटाच्या आधारे बाजारपेठेवरील आपापले वर्चस्व अबाधित राखण्याच्या प्रयत्नात आहे. त्यामुळे यातील प्रत्येक कंपनीने आपला संशोधन व विकास हा कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या दिशेने केंद्रित केला आहे.

माहितीची देवाणघेवाण, संवाद साधणे आणि लोकांशी जोडले जाणे यासाठी समाजमाध्यमे निर्माण झाली. पण आता ए.आय.ची जोड मिळाल्याने या संवादाची अवघी दिशाच बदलून गेली आहे. समाज माध्यमांची केवळ संवादाची पद्धतच बदलली नाही, तर त्याचा व्यवसाय, मनोरंजन, आणि सामाजिक बदलांवरही मोठा परिणाम झाला आहे.

कृत्रिम बुद्धिमत्तेने संगणकीय प्रक्रियांना मानवी बुद्धिमत्तेप्रमाणे कार्य करण्याची क्षमता प्रदान केली आहे. यामध्ये मशीन लर्निंग, नॅचरल लँग्वेज प्रोसेसिंग (NLP), आणि इमेज/व्हिडिओ प्रोसेसिंग, ऑगमेंटेड आणि व्हर्चुअल रिअॅलिटी यांसारख्या अनेक उपशाखांचा समावेश आहे. समाज माध्यमांमध्ये ए.आय.चा वापर प्रामुख्याने डाटा व्यवस्थापन, ग्राहकांचे वर्तन विश्लेषण आणि आभासी संवादासाठी होतो. समाज माध्यमे ही आता केवळ संवादाचे साधन न राहता, ब्रँड मार्केटिंग, राजकीय प्रचार आणि व्यक्तिगत ओळख निर्माण करण्यासाठीचे प्लॅटफॉर्म बनले आहेत. एआयने या क्षेत्रात अनेक मोठे बदल घडवून आणले आहेत. त्यातील काही महत्त्वाच्या बाबींचा आढावा येथे घेऊ.

कंन्टेंट निर्मितीमध्ये क्रांती:

ए.आय.च्या सहाय्याने कंन्टेंटची निर्मिती अधिक सोपी, स्वयंचलित आणि पर्सनलाइज्ड (वैयक्तिक अगर व्यक्तीसापेक्ष) होऊ शकते. म्हणजे कोट्यवधी ग्राहकांच्या वर्तन व्यवहाराचे निरीक्षण करून त्यातील प्रत्येकाला ज्याच्या त्याच्या आवडीनुसार अगदी स्वतंत्र असा कंन्टेंट सादर करणे आजघडीला शक्य झाले आहे ते केवळ ए.आय.मुळे. पूर्वी ट्रेंडिंग म्हटले की, जे सर्वाधिक अॅक्सेस केले जायचे, ते दर्शकाला सादर केले जात असे. आता त्या ट्रेंडिंगला एआयची जोड मिळाल्याने वैयक्तिक पातळीवर आपण काय पाहता, पाहू इच्छिता, त्याची जोड देऊन हा ट्रेंड अधिक पर्सनलाइज्ड करून दाखविल्याने ग्राहक तेथे अधिक वेळ व्यतित करण्याच्या शक्यता वृद्धिंगत होतात.

टेक्स्ट जनरेशन: आज एखाद्या विषयावर माहिती, लेख लिहीण्यासाठी ग्राहकाला इंटरनेटवर सर्फिंग करण्याची, योग्य माहिती शोधण्याची अगर ती शोधून नव्याने लिहीण्याची आवश्यकता राहिलेली नाही. तर, चॅटजीपीटी, जॅस्पर-एआय इतकेच नव्हे तर अगदी मेटा कंपनीने वॉट्सअॅपमध्येही एआय असिस्टंट दिला आहे, त्यांच्या सहाय्याने वापरकर्त्याला लेख, कॅप्शन्स, ब्लॉग पोस्ट अगदी काही क्षणांत तयार करून मिळतात.

व्हिडिओ आणि फोटो एडिटिंग: नव्या पिढीच्या मोबाईल फोन्समध्ये कॅमेरा आणि फोटो व व्हिडिओ अॅप्लिकेशन्सना ए.आय.ने मोठा सपोर्ट दिला आहे. फोटो आकर्षक दिसण्यासाठी आणि सुव्यवस्थित उमटण्यासाठी फोटो काढत असतानाच फोटो एनहान्समेंट केली जाते. त्याखेरीज फोटो आणि व्हिडिओ एडिटिंग अॅप्समध्ये AI-आधारित टूल्सही समाविष्ट केली आहेत, ज्यांच्या सहाय्याने मॅन्युअली एडिटिंगची प्रक्रिया बहुतांशी कमी-जवळपास शून्य झालेली आहे. अगदी फोटो क्रॉपिंगसाठी सुद्धा सजेशन दिले जाते. कॅन्व्हा, रनअवे-एमएल इत्यादी अॅप्स फोटो आणि व्हिडिओ संपादनासाठी सर्जनशील टेम्प्लेट, डिझाइन्स पुरवितात.

ऑडिओ निर्मिती: विविध विषयांवरील पॉडकास्टिंगसाठी आता स्क्रीप्टची निर्मिती, आवाजाची जोड, ऑडिओचे संपादन इत्यादी सर्व बाबी आता एआयच्या सहाय्याने अधिक सहजसोप्या झालेल्या आहेत. एआय पॉडकास्ट्ससाठी स्वयंचलित ऑडिओ स्क्रिप्ट तयार करते. रॉयल्टी फ्री संगीत, आवाजाचे विविध इफेक्ट्सची जोडही त्याला दिली जाते. वीड.आयओ सारखा व्हॉईस जनरेटर त्यासाठी उपयुक्त ठरतो. त्याचप्रमाणे वंडरक्राफ्ट, पॉडकॅसल, औफोनिक, रिसाऊंड, एडोब पॉडकास्ट एआय असे अनेक प्लॅटफॉर्म आज उपलब्ध आहेत.

हे तंत्रज्ञान इतके पुढे गेले आहे की, संगीतकार ए.आर. रेहमान याने आपल्या एका गीतामध्ये एआयच्या सहाय्याने दिवंगत गायक सहूल हमीद आणि बांबा बाक्या यांचे आवाज वापरल्याने कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या नैतिक वापराबाबत मोठेच वादळ निर्माण झाले.

सोशल मीडिया मॅनेजमेंट: प्रभावी व्यक्तीमत्त्वांसह अनेक लहानमोठ्या व्यावसायिक कंपन्यांना ग्राहकांपर्यंत पोहोचण्यासाठी समाजमाध्यमांचा वापर अनिवार्य आहे. मात्र विविध समाजमाध्यमांवरील वावराचे स्वतंत्र व्यवस्थापन करण्याऐवजी ते एकाच वेळी एकाच ठिकाणावरून करणे अधिक सोयीचे असते. त्यासाठी हूटसूट, बफर आदी प्लॅटफॉर्म्सचा वापर केला जातो. आता एआयमुळे सर्व समाजमाध्यमे एकाच डॅशबोर्डवर असण्यापलिकडे यांची उपयुक्तता वाढली आहे. या एआय आधारित साधनांच्या सहाय्याने विविध समाजमाध्यमांवरील आपल्या पोस्ट्स शेड्यूल करणे, तेथील ट्रेंडिंग टॉपिक्स शोधणे आणि विश्लेषण करणे अधिक सोपे झाले आहे. या पोस्ट्सचे वेळापत्रकही निर्धारित करता येते. एआयमुळे हॅशटॅग आणि ट्रेंड्सचा अंदाज देखील बांधणे सोयीचे झालेले आहे.

डाटा विश्लेषण आणि ग्राहक वर्तनाचा अभ्यास: सुरवातीला म्हटल्याप्रमाणे एआयचा मोठा वापर ग्राहक वर्तनाचा अभ्यास करण्यासाठी केला जात आहे. समाजमाध्यमांकडे वापरकर्त्यांचा डाटा उपलब्ध आहे. वापरकर्ते काय पाहतात, कोणत्या पोस्टवर ते काय प्रतिक्रिया देतात, कोठे किती वेळ घालवतात, त्यांच्या आवडीनिवडी काय, त्याचा कल काय, या साऱ्या बाबी समाजमाध्यमांवरील त्यांच्या वावरातून समोर येत असते. या साऱ्या माहितीचे सखोल विश्लेषण करून अधिक नेमकेपणाने वापरकर्त्याचा अर्थात ग्राहकाचा कल ओळखला जातो. त्या प्रकारच्या अनुषंगिक उत्पादन आणि सेवांच्या जाहिराती त्याला सादर केल्या जातात. तसेच एआयच्या मदतीने ग्राहकांचे वय, आवड आणि भौगोलिक ठिकाण यानुसार अचूक जाहिराती दाखविल्या जातात. गुगल अॅडसेन्स आणि फेसबुक अॅड्स यांसारखे प्लॅटफॉर्म एआयच्या सहाय्याने या जाहिरातींची अचूकता वाढवतात. एआयमुळे विविध ब्रँड्सना अधिकाधिक रिटर्न ऑन इन्व्हेस्टमेंट (ROI) मिळतो. अर्थात टार्गेटेड ग्राहकापर्यंत जाहिरात पोहोचल्यामुळे संबंधित उत्पादन अथवा सेवा खरेदी केली जाण्याची शक्यता वृद्धिंगत होते. त्यातून या कंपन्यांचे अर्थकारण साधले जाते. तसेच, आपल्या प्लॅटफॉर्मवर वापरकर्त्याला अधिक वेळ गुंतवून ठेवण्यासाठी एआयच्या आधारे त्याच्या आवडीनुसार फीड दाखविण्यात येतात. फेसबुक, इन्स्टाग्रामवर आपण काही विशिष्ट व्यक्ती वा विषयांच्या पोस्ट अथवा रील पाहू लागलो की पुढे सातत्याने त्याच प्रकारच्या पोस्ट आपल्या स्क्रीनवर यायला सुरवात होते, यामागे एआय फीड ऑप्टीमायझेशनची कारागिरी करीत असते.

प्रभावी संवादासाठी: आजकाल आपण पाहतो की आपण कोणत्याही सेवा पुरवठादार कंपनीच्या वेबसाईटला भेट दिली, तर तेथे अधिकांश उजव्या कोपऱ्यात वर किंवा खाली ‘मे आय हेल्प यू?’ किंवा ‘आस्क मी’ अशा स्वरुपाचे डायलॉग बॉक्स दिसतात. तिथे कोणी माणूस नाही तर चॅटबॉट्स किंवा व्हर्च्युअल असिस्टंट्स आपल्याला माहिती देण्यासाठी असतात. ग्राहकाला आवश्यक असणारी सर्वसाधारण माहिती ते सहजी पुरविण्यास सक्षम असतात. एआय-आधारित चॅटबॉट्स ग्राहकांशी संवाद साधतात आणि त्यांच्या समस्यांचे निराकरण करतात. त्यांची सेवा २४x७ उपलब्ध  असते. ग्राहकांच्या तक्रारींना स्वयंचलित उत्तर देऊन त्यांचे समाधान करण्यासाठी त्यांचे उपयोजन केलेले असते. अलिकडे विविध कंपन्या ग्राहकांशी व्हॉट्सअॅपद्वारे संपर्क साधतात. यावरही शंकासमाधानासाठी अशा एआय-आधारित यंत्रणेचाच वापर केलेला असतो. त्याखेरीज चॅट-जीपीटीसारखी यंत्रणा ओपन-एआयमार्फत तयार करण्यात आली आहे. ती वापरकर्त्यांना हवी ती माहिती अगदी क्षणांत सादर करण्याइतकी सक्षम करण्यात आली आहे.

भाषांतर आणि स्थानिकीकरण: गुगलसारखी कंपनी एका भाषेतील मजकूर जगातील अन्य भाषांमध्ये उत्तम प्रकारे सादर करण्यासाठी गेली अनेक वर्षे संशोधन करीत आहे. आता एआयमुळे या भाषांतर क्षमतेला जणू पंख लाभले आहेत. हे भाषांतर आता अधिकाधिक अचूकतेच्या जवळ जाऊ लागले आहे. एआयच्या भाषांतर क्षमतेमुळे विविध भाषांमध्ये रिअल टाईम संवाद साधणे सोपे झाले आहे. मोबाईल सर्व्हिस प्रोव्हायडर कंपन्यांनी आपले डिव्हाईसेस त्या पद्धतीने कॉन्फिगर केले आहेत. स्थानिक भाषांमध्ये कंटेंट तयार करण्यासाठी सुद्धा आता एआय उपयुक्त ठरते आहे. गुगल ट्रान्सलेटसारखी साधने ग्लोबल ऑडियन्सशी संवाद साधण्यासाठी खूपच उपयुक्त ठरतात.

याठिकाणी जगातील आघाडीच्या समाजमाध्यम कंपन्या कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा किती प्रभावी आणि गतिमान वापर करीत आहेत, हे समजून घेतल्याखेरीज तिचा आवाका आपल्या लक्षात येणार नाही.

मेटाचा कृत्रिम बुद्धिमत्तेत मोठा सहभाग

मेटा (पूर्वीची फेसबुक) ही जगातील सर्वात मोठ्या माहिती तंत्रज्ञान कंपन्यांपैकी एक असून, कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या सहाय्याने डिजिटल जगात क्रांती घडवून आणत आहे. मेटा ही केवळ एक सोशल मीडिया कंपनी न राहता, एआयच्या मदतीने मेटाव्हर्स, डेटा विश्लेषण, आणि वैयक्तिकृत अनुभव यांसारख्या क्षेत्रांत नावीन्यपूर्ण प्रकल्प राबवत आहे.

मेटा तिच्या फेसबुक, इन्स्टाग्राम आणि व्हॉट्सअॅप या समाज माध्यम प्लॅटफॉर्म्समध्ये एआयचा वापर करतेच आहे, मात्र प्रामुख्याने नव्याने विकसित करण्यात येत असलेल्या मेटाव्हर्स या संकल्पनेत खूप मोठ्या प्रमाणात वापरते आहे. याचा थेट परिणाम डिजिटल संवाद, डेटा व्यवस्थापन, आणि ग्राहक अनुभवावर होतो.

मेटाच्या समाज माध्यम प्लॅटफॉर्म्सवर कस्टमाइज्ड फीड, व्हिज्युअल आणि व्हॉईस रिकग्निशन, ट्रेंड विश्लेषण तसेच स्पॅम आणि गैरवर्तन नियंत्रण यासाठी एआय वापरले जाते. मात्र, मेटाच्या व्हर्चुअल रिअॅलिटीवर आधारित विश्व असलेल्या मेटाव्हर्सची संकल्पना विकसित करण्यासाठी एआयचा उपयोग अनेक प्रकारे केला आहे. तिथे एआयच्या मदतीने लोकांचे व्हर्चुअल अवतार तयार केले जातात, जे मेटाव्हर्समध्ये त्यांचे प्रतिनिधित्व करतात. मेटाव्हर्समधील आभासी जागांना (virtual spaces) एआयच्या सहाय्याने अधिक संवादक्षम आणि स्मार्ट बनवले जाते. त्याचप्रमाणे नॅचरल लँग्वेज प्रोसेसिंगच्या सहाय्याने मेटाव्हर्समध्ये वापरकर्ते नैसर्गिक संवाद सहज साधू शकतात.

मेटाने फेअर (FAIR- फेसबुक एआय रिसर्च) या संशोधन केंद्राची स्थापना केली आहे, जिथे एआयच्या प्रगत तंत्रज्ञानावर काम केले जाते. तेथे मेटाने जगातील दोनशेहून अधिक भाषांमध्ये भाषांतर करणारी एआय यंत्रणा विकसित केली आहे. एआयच्या मदतीने मेटा स्वयंचलित रोबोटिक्स प्रणालीही विकसित करत आहे. मेटाने विकसित केलेले पायटॉर्च (PyTorch) हे एआय संशोधन आणि मशीन लर्निंगचे ओपन-सोर्स साधन आहे. शास्त्रज्ञ आणि डेव्हलपर यांच्यासाठी हे एआय मॉडेल तयार करण्यासाठी उपयुक्त ठरते. एआयच्या मदतीने मेटा जनरेटिव्ह तंत्रज्ञान वापरत आहे, ज्यामध्ये स्वयंचलित इमेज आणि व्हिडिओ निर्मिती, थ्री-डी आणि व्हर्चुअल रिअॅलिटी आधारित इमर्सिव्ह कंन्टेंट तयार केला जातो. थोडक्यात, मेटा ही आता फक्त समाज माध्यम कंपनी न राहता, एआयच्या सहाय्याने मेटाव्हर्ससारख्या नव्या जगाची उभारणी करणारी बनली आहे. तंत्रज्ञानाच्या योग्य वापरामुळे, ग्राहकांना अधिक चांगला अनुभव आणि व्यवसायांना वाढीची संधी मिळेल. मात्र, त्याचवेळी नैतिकता, डेटा गोपनीयता, आणि गैरवापर टाळण्यासाठी योग्य धोरणांची गरज आहे.

व्हॉट्सॲप हे मेटाचे जगातील सर्वाधिक वापरले जाणारे मेसेजिंग अॅप असून कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या मदतीने वापरकर्त्यांसाठी संवाद अधिक सोपा, सुरक्षित आणि सानुकूल बनविण्याचा प्रयत्न करत आहे. मेसेजिंग अनुभवात सुधारणा, ऑटो-सजेशन (Smart Replies), टेक्स्ट प्रेडिक्शन, भाषांतर आणि बहुभाषिक समर्थन, रिअल टाइम भाषांतर, एंड-टू-एंड एनक्रिप्शन लागू करून वापरकर्त्यांच्या संदेशांची सुरक्षा आणि गोपनीयता, स्पॅम आणि फ्रॉड अलर्ट, फेक अकाउंट्सचा शोध, व्हॉट्सॲप बिझनेसमध्ये एआयच्या सहाय्याने व्यवसायांसाठी सुलभ संवाद, चॅटबॉट्स सेवा, कस्टमाइज्ड अनुभव, मल्टीमीडिया सुविधा, स्पॅम मिडिया फिल्टर, मेसेज फिल्टरिंग, व्हॉईस असिस्टंट इंटिग्रेशन, एआय-आधारित फॉरवर्ड लिमिट असे अनेक नवनवे फीचर मेटाने एआयच्या सहाय्याने वापरकर्त्यांना प्रदान केले आहेत.

गुगलची आधुनिक तंत्रज्ञानात क्रांती

गुगल ही जगातील सर्वात प्रगत माहिती तंत्रज्ञान कंपन्यांपैकी एक आहे. तिच्या यशामध्ये कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा मोठा वाटा आहे. गुगलने एआयचा वापर विविध सेवा सुधारण्यासाठी, नवीन तंत्रज्ञान विकसित करण्यासाठी, आणि ग्राहकांना अधिक चांगले अनुभव देण्यासाठी केला आहे. गुगलच्या कोअर सर्च इंजिनमध्ये एआयचा मोठ्या प्रमाणावर उपयोग केला जातो. रँकब्रेन (RankBrain) हा गुगलच्या सर्च अल्गोरिदमचा एआय आधारित भाग आहे, जो युजरच्या सर्च क्वेरीचा अर्थ समजावून घेऊन अचूक परिणाम शोधतो. गुगलने बर्ट (BERT- Bidirectional Encoder Representations from Transformers) या मॉडेलच्या आधारे नॅचरल लँग्वेज प्रोसेसिंग पद्धती विकसित केली असल्याने गुगल सर्चला वापरकर्त्याच्या क्वेरीचा अधिक चांगला संदर्भ समजतो. एआयमुळे वापरकर्त्याच्या शोध इतिहासावर आधारित अधिक वैयक्तिकृत परिणाम दाखवले जातात. गुगलची ट्रान्सलेट ही भाषांतर सेवा एआय आणि मशीन लर्निंगवर आधारित आहे. ती शंभरहून अधिक भाषांचे अचूक आणि वेगवान भाषांतर करू शकते. न्यूरल मशीन ट्रान्सलेशनद्वारे भाषांतर अधिक सुसंगत बनते. टेक्स्ट, आवाज आणि प्रतिमांमधूनही भाषांतर करण्याची क्षमता गुगलने विकसित केली आहे.

गुगल असिस्टंट हा गुगलचा एआय-आधारित सहाय्यक स्मार्टफोन, स्मार्ट होम डिव्हाइसेससह विविध उपकरणांवर उपलब्ध आहे. व्हॉईस रेकग्निशन आणि नॅचरल लँग्वेज प्रोसेसिंगच्या मदतीने ते वापरकर्त्याच्या आदेशांचे अचूक पालन करते. वैयक्तिकृत सूचना, वेळापत्रक व्यवस्थापन आणि विविध माहिती शोधण्यास मदत करते. गुगलच्या सर्वच अॅप्समध्ये एआयचा वापर करण्यात आला असून त्यांचे कार्य अधिक अचूक, प्रभावी व गतिमान करण्यात येत आहे.

गुगल फोटोज या अॅपमध्ये फोटो व्यवस्थापनासाठी एआयचा मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. एआयचे अल्गोरिदम चेहऱ्यांची ओळख, वस्तू वर्गीकरण आणि फोटो टॅगिंगही करतात. एआय-आधारित टूल्स फोटो संपादनासाठी ऑटोमॅटिक सुधारणा आणि फिल्टर्स देतात. मेमरी फीचर हे वापरकर्त्याच्या जुन्या फोटोंमधील महत्त्वाचे क्षण ओळखून ते एकत्रित संकलित करते.

गुगलचे युट्यूब हे व्हिडिओ कंन्टेंट सेवा पुरविणारे मंच आहे. येथे एआय वापरकर्त्याच्या कंन्टेंट पाहण्याच्या सवयीचा अभ्यास करून कस्टमाइज्ड कंन्टेंटची शिफारस करते.  स्पॅम नियंत्रण, अपमानास्पद किंवा अवांछित टिप्पण्या फिल्टर करणे, व्हिडिओचे स्वयंचलित ट्रान्सक्रिप्ट तयार करणे इत्यादीसाठी एआय उपयुक्त ठरते.

डीपमाईंड (DeepMind) ही गुगलची एआय संशोधन संस्था आहे. आरोग्य सेवा सुधारण्यासाठी एआय-आधारित समाधान शोधण्याच्या कामी उपयुक्त ठरते आहे. विशेषतः एआयच्या मदतीने कर्करोग, नेत्ररोग, आणि हृदयविकार ओळखणे सोपे झाले आहे. अल्फागो (AlphaGo) आणि अल्फाफोल्ड (AlphaFold) यांसारखी अत्याधुनिक एआय प्रणाली विकसित करणे ही कामे इथे केली जातात. त्याचप्रमाणे टेन्सरफ्लो (TensorFlow) हे गुगलने विकसित केलेले एआय आणि मशीन लर्निंगसाठीचे ओपन-सोर्स सॉफ्टवेअर आहे. संशोधक आणि डेव्हलपर्स यांच्यासाठी ते अत्यंत उपयुक्त आहे. त्याचप्रमाणे न्यूरल नेटवर्क्स तयार करण्यासाठीही ते प्रभावी साधन आहे.

गुगल-बार्ड हा गुगलचा जनरेटिव्ह एआय प्रकल्प आहे, जो चॅटबॉटसाठी वापरला जातो. वापरकर्त्याच्या तो प्रश्नांना सर्जनशील आणि अचूक उत्तरे देतो. कंटेंट जनरेशन आणि संवाद व्यवस्थापनात उपयुक्त आहे. तसेच, गुगलने विकसित केलेले वेमो (Waymo) हे स्वयंचलित वाहनांसाठी उपयुक्त आहे. यात एआयचा वापर वाहतूक नियंत्रण, मार्ग नियोजन आणि ड्रायव्हिंगविषयक निर्णय अधिक अचूक व सुरक्षित बनवले जातात. अशा प्रकारे एआयच्या सहाय्याने गुगलने अक्षरशः क्रांती घडविली आहे.

उद्योग-व्यवसायांना मायक्रोसॉफ्टच्या एआयचे बळ

माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रातील आणखी एक अग्रगण्य कंपनी मायक्रोसॉफ्ट ही विविध क्षेत्रांमध्ये कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा मोठ्या प्रमाणावर वापर करत आहे, ग्राहकांशी संवाद साधण्याबरोबरच विविध व्यावसायिक प्रक्रियांना सुलभ करण्याच्या कामी आणि नाविन्यपूर्णतेला चालना देण्यात ती पुढे आहे. विशेषतः विविध उद्योग-व्यवसायांना आपल्या एआयचे पाठबळ मायक्रोसॉफ्ट पुरविते.

मायक्रोसॉफ्ट ३६५ को-पायलट हा मायक्रोसॉफ्टचा एआय-चालित सहाय्यक वापरकर्त्यांना दस्तऐवजांचा सारांश तयार करणे, डाटा विश्लेषण करून अहवाल तयार करणे तसेच ईमेल लिहिण्यासही मदत करतो. विविध सादरीकरणे तयार करण्यासाठी, कार्यसूची आणि वेळापत्रकाचे व्यवस्थापन यांसाठी देखील मदत करतो, ज्यामुळे वापरकर्त्याची उत्पादकता साधने अधिक प्रभावी आणि सुलभ बनतात.

अॅझ्यूर एआय हा मायक्रोसॉफ्टची क्लाउड प्लॅटफॉर्म असून तो जो व्यवसायांना आणि विकसकांना अॅप्लिकेशनमध्ये एआय तंत्रज्ञान समाविष्ट करण्यात मदत करतो. याच्या विविध एआय सेवांमध्ये मशीन लर्निंग, कॉग्निटिव्ह सर्विसेस अर्थात पूर्व-निर्मित एआय मॉडेल्स, बॉट सर्व्हिसेस, प्रतिमा व व्हिडिओ विश्लेषणासाठी संगणक दृष्टी (Computer Vision) आणि नैसर्गिक भाषा प्रक्रिया (NLP) समाविष्ट आहेत, ज्यामुळे व्यवसायांना एआय आधारित उपाय तयार करणे आणि ते अंमलात आणणे सोपे जाते. विकासकांना उच्च गुणवत्ता असलेल्या एआय ओपन डेटासेट्सही प्रदान करण्यात येतात, जे त्यांच्या एआय मॉडेल्सच्या प्रशिक्षणासाठी वापरू शकतात. व्यवसाय व्यवस्थापन, ग्राहक सेवा, आरोग्य सेवा, (वैद्यकीय माहिती विश्लेषण), सुरक्षाविषयक डेटा विश्लेषण तसेच कार्बन क्रेडिट्स मॅपिंगच्या व्यवस्थापन आणि पर्यावरणीय उपक्रमांमध्येही हे उपयुक्त आहे. कोकाकोलासारख्या कंपन्या एआय-चालित विपणन मोहिम तयार करण्यासाठी अॅझ्यूर ओपनएआय वापरतात, ज्यामुळे ग्राहकांच्या अनुभवांमध्ये आणि संवादात सुधारणा होते.

गिटहब को-पायलट विकसकांसाठी एक महत्वपूर्ण साधन आहे, जे त्यांना अधिक जलद, कार्यक्षम आणि प्रभावी कोड लिहिण्यात मदत करते. हे एआय-चालित कोड कंप्लीशन टूल विकसकांना कोड पूर्ण करण्यासाठी संबंधित कोड ब्लॉक्स सुचवणे, त्यातील त्रुटी शोधणे आणि कोड गुणवत्ता सुधारणे यासाठी मदत करतो. त्याचप्रमाणे सामान्य कोड लेखन कार्ये ऑटोमेट करून वापरकर्त्याचा वेळ वाचवून कार्यक्षमता वाढवतो. कोपायलट विकसकांना नवीनतंत्रज्ञान, टूल्स आणि सर्वोत्तम पद्धती शिकवतो.

याखेरीज मायक्रोसॉफ्ट आरोग्य सेवा व्यावसायिकांना वैद्यकीय माहिती प्रक्रिया करण्यासाठी आणि विश्लेषित करण्यासाठी एआयची मदत पुरविते. ज्यामुळे आरोग्यविषयक निर्णय अधिक चांगले घेता येतात आणि रुग्ण परिणामांमध्ये सुधारणा करता येते.

मायक्रोसॉफ्टच्या एआय उपक्रमांमुळे मोठ्या प्रमाणावर व्यवसाय परिणाम साध्य होत आहेत. अनेक फॉर्च्युन-५०० कंपन्या या तंत्रज्ञानाचा अवलंब करत आहेत.

अॅपलमध्ये इनोव्हेशनचा नवा टप्पा

अॅपल ही माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रातील अग्रगण्य कंपनी कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या मदतीने आपल्या उत्पादनांचा दर्जा उंचावण्यासाठी आणि वापरकर्त्यांचा अनुभव सुधारण्यासाठी सातत्याने संशोधन व विकासात अग्रेसर राहिली आहे. आयफोन, आयपॅड, मॅकबुक यांसह आपल्या विविध सेवांमध्ये अॅपलने एआयचा वापर करून डिजिटल जगात क्रांती घडवून आणली आहे.

सिरी हा अॅपलचा एआय-आधारित व्हॉईस असिस्टंट असून जो वापरकर्त्यांना विविध कामे सोप्या पद्धतीने पार पाडण्यास मदत करतो. नॅचरल लँग्वेज प्रोसिंगचा वापर करून युजरच्या बोलण्याचा अर्थ समजून त्याला अचूक उत्तर देतो. युजरच्या सवयी, दिनचर्या, आणि आवडीनुसार सेवा सादर करतो. आयफोन आणि आयपॅडसाठी अॅपलने चेहरा ओळखणारी अत्याधुनिक प्रणाली विकसित केली गेली आहे. फिंगरप्रिंट किंवा पासवर्डच्या तुलनेत ती अधिक सुरक्षितता प्रदान करते. वापरकर्त्याचे लक्ष ओळखून डिव्हाइस अनलॉक करता येते.

अॅपलच्या नवीन डिव्हाइससाठी खास तयार केलेल्या A-सिरीज (A16 Bionic) आणि M-सिरीज (M1, M2) प्रोसेसर्समध्ये एआय आणि मशीन लर्निंगचा वापर मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. न्यूरल इंजिनमुळे एआय-आधारित कामे जसे की, फोटो प्रोसेसिंग, भाषा ओळख आणि आवाज विश्लेषण इ., जलद आणि प्रभावी होतात. वापरकर्त्याचा डाटा सुरक्षित ठेवण्यासाठी अॅपल विशेष काम करते.

अॅपलच्या कॅमेरा प्रणालीत कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा मोठ्या प्रमाणावर वापर होतो. स्मार्ट एचडीआर फीचर प्रकाश, छायाचित्र आणि रंग अधिक नैसर्गिक बनवतो. डीप फ्यूजनमुळे कमी प्रकाशातही उच्च दर्जाचे फोटो घेणे शक्य होते. कंन्टेंट अवेअर एडिटिंगमुळे फोटोमधील अनावश्यक घटक काढून टाकणे किंवा त्यात बदल करणे सहजशक्य होते. अॅपल म्युझिक एआयच्या सहाय्याने वापरकर्त्याला वैयक्तिकृत संगीत सिफारशी देते, आवडीनुसार प्लेलिस्ट तयार करते, संगीताचा प्रकार, मूड आणि वापरकर्त्याच्या ऐकण्याच्या सवयींचा अभ्यास करते.

अॅपलच्या विविध उपकरणांत आरोग्य आणि फिटनेस तंत्रज्ञानाचा मोठा वापर केला जातो. अॅपल वॉच आणि हेल्थ अॅपमध्ये एआयचा वापर केला जातो. हृदयाचे ठोके ओळखून आरोग्यविषयक सूचना करणे, झोपेच्या सवयींवर आधारित वैयक्तिक आरोग्य सल्ला देणे, वापरकर्त्याचा अचानक पडण्याचा प्रसंग ओळखून मदतीसाठी संपर्क साधणे इत्यादी बाबी यामध्ये आहेत.

अॅपलच्या उत्पादनांसाठी वापरकर्त्याची गोपनीयता ही सर्वोच्च प्राथमिकता आहे. त्यासाठी ऑन-डिव्हाइस प्रोसेसिंगसाठी एआय वापरले जाते, ज्यामुळे वापरकर्त्याला डेटा इंटरनेटवर अपलोड करण्याची गरज उरत नाही. डेटा एनक्रिप्शनच्या मदतीने वैयक्तिक माहिती सुरक्षित ठेवली जाते. त्याचप्रमाणे अॅपलने एआयच्या मदतीने आयफोन, मॅकबुक, अॅपल वॉच आणि होमपॅडसारख्या डिव्हाईसअंतर्गत अखंडित संवाद साधणारी इकोसिस्टीम विकसित केल्याने एअरपॉड्स वापरताना कॉल आला तर यापैकी कोणत्याही उपकरणावर तो सहजपणे स्वीकारता येतो.

दिव्यांग व्यक्तींसाठी अॅपलने स्क्रीनवरील मजकूर वाचून दाखविणारी व्हॉईसओव्हर, आवाजाचे रिअल टाइम ट्रान्सक्रिप्शन दाखविणारी लाइव्ह कॅप्शन्स, फक्त डोळ्यांच्या हालचालींनी नियंत्रित होणारी स्वीच कन्ट्रोल इत्यादी प्रणाली विकसित केल्या आहेत.

अॅपलने आपल्या संशोधन व विकास प्रकल्पांत सिरी (Siri)च्या पुढील पिढीचा विकास करण्याचे ठरवून त्याच्या अल्गॉरिदममध्ये सुधारणा चालविली आहे. वैयक्तिक डाटा सुरक्षेच्या अनुषंगाने तर सातत्याने काम करण्यात येत आहे. अॅपलची ऑगमेंटेड रिअलिटी यंत्रणा असणाऱ्या आर्किट (ARkit) मध्येही एआयचा वापर सुरू केला आहे. याच्या सहाय्याने वास्तविक जगात व्हर्च्युअल घटक अधिकाधिक समायोजित करता येतील. गेमिंग, शिक्षण आणि डिझाइनमध्येही याचे उपयोजन करण्याचे संशोधन आहे.

ऑटोमोटिव्ह एआय हे तंत्रज्ञान अॅपल विकसित करीत आहे. अॅपलच्या स्वयंचलित कार प्रकल्पामध्ये मार्ग नियोजन, अपघात टाळण्यासाठी प्रेडिक्शन आणि चालकविरहित वाहतुकीसाठी एआयचा प्रभावी वापर करण्याचेही संशोधन सुरू आहे.

एक्स आणि कृत्रिम बुद्धिमत्ता

एक्स (पूर्वीचे ट्विटर) कंपनीने समाजमाध्यमांच्या संवाद पद्धतीत आमुलाग्र बदल केले आहेत. एआयच्या सहाय्याने एक्सने आपल्या सेवा अधिक प्रभावी, वैयक्तिकृत आणि सुरक्षित केल्या आहेत. कंन्टेंट मॉडरेशन, हेट स्पीच, फेक न्यूज आणि गैरवर्तन यांचा शोध, त्यांवर स्वयंचलित अॅक्शन, ट्रेंड्स आणि अल्गोरिदम मॅपिंग, ट्रेंडिंग हॅशटॅग्स, कस्टमाइज्ड फीड, स्पॅम आणि बॉट्स नियंत्रण आदी प्रक्रियांच्या आधारे ग्राहक संवादात सुधारणा करण्यात एक्स यशस्वी ठरते आहे. ग्राहकांसाठी चॅटबॉट्स आणि ऑटोमेटेड रिप्लाय सिस्टिमही विकसित केल्या आहेत. एक्सही मेटाप्रमाणे डाटा विश्लेषण, ग्राहक वर्तनावर आधारित मार्केटिंग धोरण आखणे, नैसर्गिक संवादासाठी नॅचरल लँग्वेज प्रोसेसिंगचा वापर, जाहिरातींचे व्यवस्थापन, रिअल-टाईम विश्लेषण यांसाठी एआयचा प्रभावी वापर करते.

उपरोक्त उदाहरणांवरुन आपल्या लक्षात येईल की, आपण सारेच कसे कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या साधनांनी आणि तंत्रज्ञानाने घेरले गेलेलो आहोत. त्यामुळे याचे काही धोकेही सामोरे आलेले आहेत, येत आहेत. तेही याठिकाणी समजून घेणे आवश्यक आहे.

धोके आणि आव्हाने:

समाजमाध्यमांच्या प्लॅटफॉर्म्सवर एआयचा वापर सकारात्मकतेसाठी होत असला तरी त्याच्यामुळे काही आव्हाने आणि धोकेही निर्माण झालेले आहेत. त्यातील सर्वात मोठा धोका म्हणजे चुकीच्या माहितीचा प्रसार होय. एआयच्या सहाय्याने फेक न्यूज किंवा थेट डीपफेक व्हिडिओ सुद्धा तयार करून प्रसारित करण्यात येत आहेत. विशेषतः राजकीय प्रचारासाठी चुकीच्या बातम्या पसरवण्याचे प्रकार वारंवार होताना दिसतात. महाराष्ट्राच्या मुख्यमंत्र्यांचा देखील डीपफेक व्हिडिओ तयार करण्याचा प्रयत्न झालेला आहे. त्यामुळे माहितीच्या, माध्यमाच्या विश्वासार्हतेचा मोठा प्रश्न समोर उभा राहतो. दुसरी बाब म्हणजे एआय वापरताना लोकांचा वैयक्तिक डाटा गोळा केला जातो, ज्यामुळे गोपनीयतेचा मोठा प्रश्न निर्माण होतो. डाटा चोरीचे प्रकार वाढले आहेत. ग्राहकांच्या परवानगीशिवाय त्यांच्या माहितीचा वापर होतो. या पार्श्वभूमीवर, एआय-निर्मित कंटेंटमुळे खऱ्या आणि बनावट माहितीमधील सीमारेषा पुसली जाते. एआय जनरेटेड फोटो किंवा व्हिडिओ वास्तवातील माहितीशी विसंगत असू शकतात. समाजमाध्यम कंपन्या अशा प्रकारच्या कंन्टेटला रोखण्यासाठी काम करीत असल्या तरी अंतिमतः माहिती, व्हिडिओ, छायाचित्रे यांची शहानिशा करण्याची जबाबदारी वापरकर्त्यावरच येते. त्यामुळे कोणतीही माहिती समोर आली की लगोलग त्यावर विश्वास न ठेवता अन्य माध्यमांमध्ये त्याची पडताळणी करून मगच ते पुढे पठवायचे की जागीच डिलीट करून रोखायचे, याचा निर्णय वापरकर्त्याच्या सारासार विवेकावर अवलंबून आहे.

भविष्यातील संधी:

कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या वाढत्या वापरामुळे समाज माध्यमांमध्ये अनेक नवनवीन संधी निर्माण होत आहेत. ग्राहकांना त्यांच्या आवडीनुसार वैयक्तिकृत अनुभव देण्यासाठी काम करता येत असल्यामुळे अत्यंत सुस्पष्ट आणि व्यक्तिशः ब्रँडिंग शक्य होते. एआयच्या साथीने ऑगमेंटेड रिअॅलिटी (AR) आणि व्हर्च्युअल रिअॅलिटी (VR) यांचा समावेश केल्याने ग्राहकांसाठी अधिकाधिक आकर्षक व अभिनव अनुभव तयार करता येऊ शकतात.

भविष्यात एआय-आधारित साधनांचे ऑपरेशन, व्यवस्थापन आणि मॉडरेशन यासाठी तज्ज्ञांची मोठी आवश्यकता भासणार आहे. त्यामुळे तरुणांनी एआयलाच आपल्या प्रगतीची शिडी बनविण्यासाठी प्रयत्न करण्याची गरज आहे. कंन्टेंट मॉडरेशन आणि एथिकल एआय या क्षेत्रातही नव्या भूमिका आणि संधी निर्माण होणार आहेत.

थोडक्यात, कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि समाज माध्यमे यांचा एकत्रित वापर संवादाचे स्वरूप बदलत आहे. एआयचा योग्य वापर केला तर व्यवसाय, संवाद, आणि सामाजिक कार्य यामध्ये क्रांती घडवून आणता येईल. पण, या तंत्रज्ञानाचा गैरवापर टाळण्यासाठी आणि नैतिकता जपण्यासाठी योग्य धोरणे आखणे सुद्धा तितकेच आवश्यक आहे. नजीकच्या काळात कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि समाज माध्यमांमधील एकत्रित कामगिरीने नव्या माहिती तंत्रज्ञान क्रांतीचे दिग्दर्शन होईल. त्याचा अखिल मानवी समुदायाच्या उन्नतीसाठी वापर केला तरच त्याचे सकारात्मक फलस्वरुप निदर्शनास येईल. अन्यथा, महान वैज्ञानिक स्टीफन हॉकिंग यांनीही इशारा देऊन ठेवला आहेच की,

“कृत्रिम बुद्धिमत्ता हा मानवी इतिहासातील सर्वात मोठा टप्पा असू शकेल; पण त्याचे धोके ओळखून त्यांचे निराकरण वेळीच केले नाही, तर तो कदाचित अखेरचाही ठरू शकेल.”